Barcha bloglar

Рассом Рафаэль Матевосянни "Орол қўшиқчиси" деб аташади, у уни улуғвор, чексиз, минглаб одамларга иш бағишлаган ҳолда тасвирлашга муваффақ бўлди. Рассом биринчилардан бўлиб Орол яқинда ўз она соҳиллари билан хайрлашишини айтди. Машҳур рассомнинг юз йиллик юбилейи муносабати билан унинг қизи Гаяна Матевосян PLOV.PRESS билан у ҳақидаги хотиралари билан ўртоқлашди.

Аммо биринчи навбатда, Рафаэль Матевосяннингтаржимаи ҳолидан муҳим фактларга мурожаат қилайлик. Унинг ўтган асрнинг 60-йиллари бошларида яратилган асарлари Нукусда кўргазмага қўйилган бўлса-да, ўша давр амалдорларининг ғазабига сабаб бўлган. "Қумдаги кема" номи зудлик билан "Таъмирдаги кема" га ўзгартирилиши керак эди, аммо денгизни қайтариб бўлмади.

Кейин ҳеч ким бу ҳимоя ва ёрдам овози эканигаишонмади. Рассом учун Орол денгизи муҳаббат ва дард эди, “Каспий денгизи болалар флоти”, Азим Азимзода номидаги Озарбайжон рассомлик билим юрти битирувчиси Рафаэль Матевосян илк бор 1962 йилда Мўйноқга ижодий сафарга боради. Ва у кўп йиллар давомида у ерда қолди.

У балиқчилар билан денгизга чиқади ва ўз таассуротларини суратларга ўтказди. “Бўрон турганда”, “Денгиз чайқалар”, “Оролда куз”, “Туманли тонг”, “Балиқ овида” шундай пайдо бўлди. Кейинчалик у ғамгинлик ва умидсизлик уфуриб турган суратларни яратади ва ўлаётган денгизнинг биринчи "аломатлари" пайдо бўлади. “Қумли кўрфаздаги момақалдироқ”, “Абадий қўйилган”, “Ёлғизлик”, “Умид” каби картиналар унинг ижодида янги саҳифага айланади.

Унинг қизи Гаяна Матевосян 31 январь куни 100 ёшга тўлган рассом ҳақида хотираларини гапиради.

– Дадам 1924 йилда Самарқандда туғилган. Отаси почта бўлимида ишлаган, онаси уй бекаси эди. 1930 йилда оила Бокуга кўчиб ўтди, у ерда ўша йилларда катта арман жамоаси яшаган. Дадамнинг ота-боболари қорабоғлик бўлиб, бир вақтлар у ерни тарк этиб, Марказий Осиё шаҳарларида қўним топган.

Дадам бу ҳақда гапирмасди ва бугунги кунда унинг қариндошларидан деярли ҳеч ким қолмади. Отам 11 ёшида бобом вафот этганди. Дадам 16 ёшида Озарбайжон трикотаж фабрикасида шогирд бўлиб ишлай бошлаган. Уруш бошланганда Федерал мудофаа қўшинларида токарлик бўйича таълим олади, шунингдек, Боку пиёда аскарлар мактабида снайпер бўйича ўқийди.

1942 йилда кўнгиллилар сафида фронтга жўнайди, октябр ойида радио оператори курсига юборилди. 1943 йил январдан 1944 йил октябргача Кавказ орти фронти зирҳли ва механизациялашган кучлар қўмондонлиги бошқармасида катта радио оператори бўлган. Ўша йили у штаб-квартирада радио оператори сифатида алоҳида танк бригадаси, Туркия билан чегарага ўтказилди. 1947 йилда демобилизация қилинган, кейин 12 йил Боку радиоалоқа бошқармасида ишлаган. Бир пайтлар дадамнинг радио ихтиролари учун патентлари ҳам бор эди ва кичкиналигимда менга Морзе алифбосини ўргатган. Лекин уруш ҳақида гапирмасди, гарчи орденлари бор фахрий бўлса ҳам. Отамнинг ҳарбий мавзудаги бир қанча расмлари бор эди, улар орасида Ўзбекистон Бадиий академияси кўргазмалар залида сақланадиган “Жангчи дўст ҳақида қўшиқ” номли йирик асари бор.

Дадам 1952 йилда Азим Азимзода номидаги Озарбайжон рассомлик мактабига киришга қарор қилди. 1957 йилда ўқишни тамомлагандан сўнг у бир вақтнинг ўзида Радиоалоқа бошқармаси ва Боку театр жамияти бадиий устахоналарида рассом бўлиб ишлаган.

У 1962 йилда Қорақалпоғистонга келган, бу ерда ишчилар – балиқчилар, деҳқонлар, фронтчилар портретларини яратишга киришган. Каспий денгизи қирғоғида улғайгач, у, албатта, чизмай тура оламсди. Шунинг учун, Орол денгизидаги Мўйноқда дадам ўзини ўзига хос элемент сифатида ҳис қилди. Денгиз, балиқчилар, кемалар, коинот – буларнинг барчаси билан суғорилган ва Қорақалпоғистонда қолган, – деб давом этади Гаяна Матевосян. – Вақт ўтиши билан Орол унинг асосий мавзусига айланди, дадам у кетаётганини ўз асарларида ифода этди. Ўша пайтда бу муаммо ҳали очиқ муҳокама қилинмас эди, лекин ҳозир Орол фожиаси мавзуси барчанинг оғзида ва унга катта эътибор қаратилмоқда. Дадамни “Орол қўшиғи” деб аташади ва бу унвон унга тасодифан берилмаган, гарчи у ўз суратлари билан денгиз тақдири ҳақида ҳикоя қилиб, шон-шуҳрат қидирмаган. У шунчаки яшаб, бу минтақани ва унинг аҳолисини севиб қолди. Унинг дўстлари, ҳамкасблари, уйи у ерда эди ва у келажакда денгиз ва одамларни нима кутаётганидан жуда хавотирда эди.

1982 йилдан кейин ҳам Шароф Рашидов онам билан мен яшаган Тошкент шаҳридан дадамга квартира берганида, дадам Мўйноқни бориб турди, бу унинг бир бўлагига айланди ва бутун ижодида Орол мавзуси муҳим ўрин тутди. Дадам “Мўйноқ фахрий фуқароси”, “Қорақалпоқ Автоном Совет Социалистик Республикасида хизмат кўрсатган маданият ходими” унвони билан тақдирланган. Агар бошқа ижодкорлар Орол денгизи ва Мўйноққа ўз асарларининг бир қисмини бағишлаган бўлса, дадам ярим асрлик умрини шу мавзуга бағишлаган. Ота-онам турмуш қуришгач, онам Ада Матевосян Мўйноқга отамни кўргани келган, бу воқеа 1972 йилда содир бўлган. Ойим Тошкент давлат университетининг журналистика факультетини тамомлаган, оиласи битр вақтлар Оржоникидзедан кўчиб келган Олмалиқ шаҳрида мухбир бўлиб ишлаган, ҳозир Шимолий Осетия пойтахти Владикавказда.

Онам ҳам мусиқий маълумотга эга эди, у ҳам болалар боғчаларида мусиқа ходими бўлиб ишлаган. Мўйноққа бориш, пойтахтни ташлаб, экологик муаммо аллақачон юзага чиқа бошлаган шаҳарга бориш, аслида, кичик қаҳрамонлик эди.

Аммо у бошқача қила олмади. Онам ҳар доим дадамни ҳамма нарсада қўллаб-қувватлаган, балки Мўйноқда унинг ёнида бўлишни истамаганида, унинг ижодий тақдири бутунлай бошқача тус олган бўларди. Унга қойил қолди ва у қилаётган ҳар бир нарса жуда муҳим ва одамларга керак эканлигини айтарди. Ойим уйда қулайлик ва илиқлик яратар, дадам ижод билан шуғулланарди, лекин бу уларнинг бахтли бўлиши, бир-бирини тушуниши ва бирга ўтказган ҳар бир дақиқани қадрлашларига тўсқинлик қилмади. Ўйлайманки, муваффақият ва машҳурликка эришаётган кўплаб санъаткорлар қисман рафиқаларининг ғамхўрлиги, меҳр-муҳаббати туфайли шундай бўлмоқда. Онам дадамдан 22 ёш кичик эди, лекин отамнинг Рафаэль Матевосян, машҳур "Орол қўшиқчиси" бўлиши унинг эллик фоиз хизматидир.

Тўғриси, мен ҳам рассом бўлдим. Шу муҳитда ўсганман ва менда ким бўлиш ҳақида ҳеч қандай савол йўқ эди. Ижодкорлик қон-қонимизга сингиб кетган, қизим ҳам шу йўлни танлаган, унга жуда ёқади. Дадам Бокуда ўсган, у ерда болалиги ва ёшлиги ўтган, шу шаҳардан у фронтга кетган, қайтиб келиб, таълим олган. Тошкент у яшаган, ижодкорлар билан мулоқот қилган, ижод қилган шаҳардир. Лекин Мўйноқ унинг учун асосий шаҳар бўлган ва умрини охиригача унга бағишланган.

Инсон тирик бўлса, яқин атрофда бўлса, биз доимо ундан кўп нарсаларни сўрашга, муҳим саволларни беришга ва уларга жавоб олишга вақтимиз бўлмайди. Энди тушундимки, агар ота-онам тирик бўлганларида, мен ҳозир нима ҳақида билмоқчи бўлганим ҳақида сўраган бўлардим. Дадамнинг архивлари ва ҳужжатларини варақлар эканман, мен у билан уруш ва унинг ҳаётининг бошқа фактлари ҳақида гапирмаганимни тушунаман ва афсусдаман.

Дунёнинг турли бурчакларидаги одамлар нафақат экологлар, сиёсатчилар, экспертлар, балки Рафаэль Матевосян туфайли Орол қандай бўлгани ва у йўқ бўлиб кетганидан кейин нима бўлганини билишади. Унинг асарлари АҚШ, Германия, Югославия, Туркия, Россия, Қозоғистон, Ўзбекистоннинг кўплаб шаҳарларида, ҳатто Орол денгизи кемаларида намойиш этилган.

Рассомнинг 270 дан ортиқ кўргазмалари, жумладан, 58 та шахсий, 10 та халқаро ва Ганновердаги (Германия) Бутунжаҳон кўргазмасибўлган.

Мўйноқда дадамни ҳеч қачон унутмадилар. 31январь таваллуд топган кунида Мўйноқ ва Орол денгизи тарихи музейларида унинг хотирасига бағишланган кеча ва юз йиллигига бағишланган кўргазма ташкил этилди.

Денгиз ўтмишига, тарихга, денгизни кўрмаган ёшларга қизиқишни сақлаб қолиш жуда муҳимдир.

Мўйноқ музейи раҳбариятига ва барча ташкилотчиларга тадбирга мезбонлик қилганликлари, Рафаэль Матевосян ҳаёти ва фаолиятига бефарқ муносабатда бўлганликлари учун миннатдорчилик билдираман. “Zor  ТВ” да ишлаган пайтларим Қорақалпоғистон ҳақидаги кўрсатув доирасида отамнинг суратлари ва у ҳақида қилган иккита ҳикоясини музейга топширдим. Улар ҳам унутилмас кечада намойиш этилди.

Фарзандлар отасининг ишини қандай нусхалашаётганини кўриш қувонарли эди. Бу жуда таъсирли ва улар буни қилишдан манфаатдор.

Рафаэль Матевосян кетганига ўн йилдан ошди, бироқ унинг “Орол қўшиғи” янгради ва одамларга хатоларни тузатиш уларни қилмасликдан кўра қийинроқ эканлигини эслатиб туради.