Barcha bloglar

2023 йилнинг 12-14 декабрь кунлари Тошкент шаҳрида Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 80 йиллигига бағишланган тадбирлар бўлиб ўтади. “Фан – янги Ўзбекистон пойдевори” халқаро конференцияси, инновацион ишланмалар кўргазмаси, “Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси тарихи” кўргазмаси шулар жумласидандир. Бундан ташқари, Академиянинг ҳақиқий аъзолари (академиклари) учун танлов ўтказилади.

Фанлар академияси (ФА) энг муҳим фундаментал ва амалий дастурлар, инновацион лойиҳаларни ишлаб чиқиш билан шуғулланади, шунингдек, мамлакат илм-фанини ривожлантиришнинг устувор йўналишларини аниқлаш ва ишлаб чиқишда иштирок этади.

Юбилей ва шундай қутлуғ сана муносабати биланPLOV.PRESS Фанлар академиясининг республикадаги фаолияти ҳақида батафсил маълумот беришга қарор қилди.

Тарихи ҳақида қисқача

Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси 1943йил 4 ноябрда очилган. Унинг шаклланиши даврида етакчи илмий мактаблар, кўплаб илмий-тадқиқот институтлари, ноёб илмий мажмуалар ва иншоотлар яратилди.

Ўзбекистон мустақилликка эришгач, Фанлар академиясининг ривожланишида сезиларли силжиш юз берди. Ўша даврда илмий-техника соҳасида изчил давлат сиёсати ишлаб чиқилди.

Президентнинг тегишли қарорлари қабул қилинган кейинги 6 йил давомида Фанлар академияси давлат томонидан янада кўпроқ қўллаб-қувватланди. Уларнинг шарофати билан Фанлар академияси тўпланган илмий салоҳиятни сақлаб қолди ва қўллаб-қувватлаб, уни долзарб ижтимоий-иқтисодий, илмий-техникавий муаммоларни ҳал этишга йўналтирди.

Айни пайтда Ўзбекистон учун устувор илмий йўналишлар шакллантирилиб, танлов гранти тизими фаол қўлланилмоқда, долзарб илмий-техникавий муаммолар ишлаб чиқилмоқда, кадрлар тайёрланмоқда.

Фанлар академияси айнан нима билан шуғулланади?

Республика Фанлар академиясининг вазифаларига қуйидагилар киради:

- табиий, техник, тиббий, ижтимоий ва гуманитар фанлар соҳасидаги фундаментал ва амалий тадқиқотлар. Демак - жамиятнинг иқтисодий, ижтимоий ва маънавий ривожланишига кўмаклашиш;

- фан соҳасида давлат сиёсатини амалга ошириш;

- табиат, жамият ва инсон тараққиётининг долзарб муаммолари, халқлар ва миллий маданиятлар, давлатлар ва халқлар ўртасидаги муносабатлар, таълим ва маънавият масалаларини ўрганиш;

- янги турдаги техника ва замонавий технологияларни ишлаб чиқиш ва жорий этиш;

- иқтисодиётнинг билим талаб қиладиган тармоқларини ривожлантиришга кўмаклашиш;

- жаҳон фан ва техникасининг энг янги ютуқларини ўрганиш, улардан фойдаланиш;

- юқори малакали илмий кадрлар тайёрлаш, олимлар фаолияти учун шарт-шароит яратиш;

- фан, таълим ва ишлаб чиқаришнинг самарали интеграциялашувига кўмаклашиш;

- академиялар, университетлар, илмий муассасалар, фондлар, халқаро илмий ташкилотлар билан ҳамкорликни ташкил этиш ва ривожлантириш.

Фанлар академиясининг тузилиши ва таркиби

Академиянинг олий бошқарув органи Бош Ассамблея ҳисобланади. Унинг таркибига Фанлар академияси илмий-тадқиқот муассасаларининг ҳақиқий аъзолари (академиклари) ва директорлари киради. Йилига камида бир марта чақирилади.

Фанлар академияси мажлислари оралиғидаги даврда Президиум раҳбарлик қилади. Бу коллегиал орган бўлиб, унга Фанлар академияси президенти, бош илмий котиб, фан йўналишлари бўйича вице-президентлар, фан бўлимлари ва ҳудудий бошқармалар раислари киради. Ҳозирда Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси президенти Беҳзод Содиқович Йўлдошев ҳисобланади.

Президент ҳузурида илмий-тадқиқот муассасаларининг фаолиятини мувофиқлаштирувчи коллегиал маслаҳат органи – директорлар кенгаши мавжуд.

2022 йил ҳолатига кўра, Академия 40 дан ортиқ илмий бўлимларни ўз ичига олади. Улардан 36 та илмий муассаса илмий йўналишлар бўйича учта бўлимга бирлаштирилган: физика, математика ва техника фанлари, кимё ва биология фанлари ва ер фанлари, ижтимоий-гуманитар фанлар.

Ўзбекистонда Фанлар академиясининг 3 та ҳудудий бўлими мавжуд: Қорақалпоғистон бўлими, Навоий бўлими ва Хоразм Маъмун академияси.

Фанлар академияси таркибида 5125 нафар ходим бор:

- 2250 нафар илмий ходим;

- 66 нафар академик;

- 408 нафар фан доктори ва 770 нафар фан номзоди/PhD;

- 1600 нафар муҳандис-техник ва хизмат кўрсатувчи ходимлар;

- 100 нафар тадқиқотчи амалиётчи.

Фанлар академияси тузилмасида муайян тармоқларга масъул бўлган илмий муассасалар ташкил этилган. Масалан, Генетика ва ўсимликларнинг экспериментал биологияси институти, Ион плазмаси ва лазер технологиялари институти, Иммунология ва инсон геномикаси институти ва бошқалар шулар жумласидандир.

Улар ўзларининг йўналишларига мос келадиган вазифаларни бажаради. Масалан, Давлат ва ҳуқуқ институти давлат тараққиётининг долзарб муаммоларини ўрганади, Миллий археология маркази минтақалар бўйлаб халқаро археологик экспедицияларни ташкил этади.

Аниқ Фанлар академияси фаолияти ҳақида

Кўриб турганингиздек, Фанлар академияси кенг кўламли вазифаларни қамраб олади, аммо биз аниқ ютуқлар ҳақида гапириш мумкин.

- 2007-2017 йилларда Академия олимлари фан ва техника, адабиёт ва санъат соҳасидаги Ўзбекистоннинг 8 та давлат мукофоти билан тақдирланган;

- 2017-2021 йилларда илмий журналларда 7000 дан ортиқ илмий мақолалар, қарийб 30 фоизи халқаро ва хорижий журналларда чоп этилган;

- ҳар йили олимларнинг конференциялар ва бошқа тадбирларда 2000 га яқин маъруза тезислари чоп этилади;

- Фанлар академиясининг турли институтлари вакиллари долзарб мавзуларни ўртага ташламоқда.Жумладан, PLOV.PRESS да Фанлар академияси Ўзбекистоннинг энг янги тарихи бўйича мувофиқлаштирувчи-методик маркази катта илмий ходими Дилшод Аберқулов билан Ўзбекистон ва Россия ўртасидаги гуманитар ҳамкорлик тўғрисидаги интервьюни ўқишингиз мумкин;

- 130 дан ортиқ монография ва китоблар нашр этилган;

- 20 та мавзули илмий журналлар чоп этилади;

- 5 йил давомида ихтироларга патент олишга 500 дан ортиқ талабнома юборилди, 250 дан ортиқ аризалар келиб тушди;

- Фанлар академиясининг турли институт ва марказлари негизида яратилган маҳсулотлар, масалан, юқори технологияли радиоизотоп маҳсулотлари, фармацевтика ва дори воситалари, юқори самарали ўғитларни экспорт қилишда иш олиб бормоқда;

- устувор мутахассисликлар бўйича магистр ва бакалаврларни тайёрлаш учун олий ўқув юртлари билан биргаликда 26 илмий-таълим маркази ва ихтисослаштирилган кафедралар ташкил этилди.

Ўзбекистон Фанлар академияси ўзининг узоқ тарихи давомида жаҳон аҳамиятига молик қатор фундаментал натижаларга эришди. Масалан, Майданак расадхонасида астрономлар янги кичик сайёрани кашф қилди ва уни “Самарқанд” деб аташди.

Ўзбекистонлик олимлар ген нокаут технологияси асосида ноёб трансген пахта навини яратишди. Археологлар Ўзбекистон ҳудудида қадимий қивилизация марказларини топиб, Марказий Осиё замонавий инсон шаклланишининг жаҳон марказларидан бири эканлигини исботладилар. Кимё, физика, тарих, адабиёт ва тилшуносликда бошқа катта ютуқлар ҳам бор.

Халқаро ҳамкорлик

Юқорида ёзганимиздек, Фанлар академияси халқаро ташкилотлар ва илмий муассасалар билан ҳамкорликни ривожлантирмоқда. Жумладан, 40 дан ортиқ мамлакатларнинг турли институтлари билан алоқалар ўрнатилди.

Хусусан, турли мамлакатлар – Россия, Беларусь, Хитой, Мўғулистон, Буюк Британия, Украина, Миср ва бошқа мамлакатлар Фанлар академияси билан икки томонлама ҳамкорлик шартномалари имзоланган.

Latoksan (Франция), Chemotrade GmbH (Германия), Telecom (Малайзия) каби таниқли хорижий фирма ва компаниялар билан ҳамкорлик йўлга қўйилган. Жорий йилда Фанлар академиясининг Ядро физикаси институти Россиянинг Росатом “ТВЭЛ” ёқилғи компанияси билан ядровий ва радиациявий хавфли объектларни фойдаланишдан чиқариш соҳасида ҳамкорлик қилаётгани маълум бўлди.

Буларнинг барчасидан кўриниб турибдики, Фанлар академияси Ўзбекистонда илм-фан ривожининг асоси ҳисобланади. Айнан шу нарса фаолият ва ихтиролари ҳам ўзбек, ҳам жаҳон ҳамжамиятига фойда келтирадиган турли соҳалардаги мамлакатнинг етук зеҳни учун майдон ва қўллаб-қувватлаш имконини беради. Шу боис академиянинг ўзини ривожлантириш, уни мунтазам такомиллаштириш, унга аъзо институтлар ва олимлар долзарб муаммоларни ҳал этишда ўз фаолиятини самарали олиб бориши учун муҳим аҳамият касб этади.

Манбалар: Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси, Адлия вазирлиги, PLOV.PRESS.