Минтақада сув муаммоси кескинлашмоқда. Россия Ўзбекистонга сув танқислигининг олдини олишга ёрдам бера оладими?

Ўзбекистоннинг бугунги ва яқин келажакда юзага келиши мумкин бўлган долзарб муаммоларидан бири сув ресурслари танқислигининг кучайиши, бу эса ўз навбатида мамлакат ҳаётининг турли соҳаларига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Вазиятга кўплаб омиллар таъсир кўрсатади: аҳоли сонининг ўсиши, озиқ-овқат ва энергияга бўлган эҳтиёжнинг ортиши, глобал иқлим муаммолари, қўшни минтақалар ва бутун Марказий Осиёдаги вазият. Бироқ, бу муаммо эътибордан четда қолмайди, Марказий Осиё давлатлари ва Ўзбекистон, жумладан, халқаро ҳамжамиятга таянади. Россия эса сув муаммосини ҳал қилишда асосий шериклардан бирига айланиши мумкин.

Мураккаб муаммоларни ҳал қилиш ва салбий таъсирларни камайтириш йўлларини излашда Россияга мурожаат қилиш мантиқан тўғри кўринади, чунки Марказий Осиёда сув танқислиги муаммосини ҳал қилиш бўйича умумий режалар Совет даврида ишлаб чиқилган ва бугунги кунда Россия Федерацияси ва мамлакатлар. минтақанинг кўплаб соҳаларда самарали ҳамкорлари ҳисобланади. Шу боис сув танқислиги муаммосига ечим топишда Марказий Осиё ва Россия ўртасидаги ҳамкорликни кенгайтириш реал натижалар бериши мумкин.

— Россия ва Марказий Осиё давлатлари ўртасида сув-энергетика иттифоқини яратиш зарур. Гап шундаки, минтақа ичида ҳар бир томон ўзи эшитмоқчи бўлган нарсани эшитади ва бошқа партияларнинг тезисларини жуда ёмон тинглайди. Биз йиллар давомида мантра каби такрорлаймиз: сув — бу янги мой. Агар шундай бўлса, демак, бунинг учун пул тўлаш керак, лекин биз сувнинг ҳеч нарсага арзимаслигига ишониб, руҳан XIX асрда қолиб кетдик, — деди қирғизистонлик иқтисодчи, Стратегик ечимлар амалий маркази раҳбари Кубат Раҳимова. Шунингдек, у сув муаммосига ечим топишда Россиянинг иштироки муҳимлигини таъкидлайди.

Хусусан, бугунги кунда Марказий Осиё давлатларининг эксперт ва ташкилотлари “Сибир дарёларининг буриши” деб номланувчи, 1986 йилда етарлича қўллаб-қувватланмаган ва кейинчалик узоқ йиллар давомида деярли унутилган лойиҳанинг долзарблигини тобора оширмоқда. Қозоғистоннинг ўша пайтдаги президенти Нурсултон Назарбоев 2006 ва 2010 йилларда лойиҳа ҳақида гапирган эди. Одамлар бу лойиҳани сўнгги йилларда эслай бошладилар. Шу тариқа, Қозоғистон парламентининг бир гуруҳ депутатлари ҳукуматга Сибир суви масаласи бўйича алоҳида ҳукуматлараро комиссия тузиш имконияти тўғрисида сўров юборди. Тегишли мурожаат Россия Давлат Думаси депутатларига ҳам юборилди.

Ўзбекистондаги лойиҳа ҳақида ҳам турли даражаларда гапира бошлашди. Масалан, Ўзбекистон Экологик партияси Сибирдан сув қувурлари орқали ташиш таклифини илгари сурди.

Таъкидланишича, гап Сибир сувларининг ортиқча оқимининг аҳамиятиз ҳажми — йиллик кўрсаткичнинг 4–5 фоизи ҳақида бормоқда. Одатда, йиллик сарф 10–12% ни ташкил қилади. Шу билан бирга, бу сув Ўзбекистон ва бутун минтақа учун муҳим ёрдамга айланади. Бироқ, Сибирь сувларини буриш масаласи ҳар томонлама, жумладан, илмий ўрганиш, шунингдек, барча томонларнинг розилигини талаб қилади.

Агар сув ресурслари билан боғлиқ муаммони батафсил кўриб чиқсак, бу кўплаб омилларга боғлиқлигини таъкидлаш керак. Бу ҳақда жорий йилнинг февраль ойида Самарқандда бўлиб ўтган Ёввойи ҳайвонларнинг кўчиб юрувчи турларини сақлаш бўйича конвенция иштирокчилари конференциясининг 14-йиғилишида Ўзбекистон томонидан тақдим этилган Атроф-муҳит ҳолати тўғрисидаги Миллий маърузада батафсилроқ сўз юритилди. Тадқиқот ўзбекистонлик экспертлар томонидан БМТнинг Европа иқтисодий комиссияси (ЕИК), БМТнинг атроф-муҳит бўйича дастури (ЮНЕП) ва БМТнинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) кўмагида тайёрланди.

Агар сув танқислигига таъсир этувчи муаммолар ҳақида батафсилроқ гапирадиган бўлсак, асосий муаммолардан бири — иқлим ўзгариши, тоғларда қор ва музликлар ҳажмининг камайиши. Охирги 50–60 йил ичида Пском дарёси ҳавзасидаги музликлар ҳажми 24 фоиз, Сурхондарёда 40 фоиз, Қашқадарёда 70 фоизга қисқарди.

Тадқиқотчиларнинг таъкидлашича, яқин ўн йилликларда Амударё ва Сирдарё оқими 5–15 фоизга камайиши мумкин, бу эса сув танқислигининг кучайишига олиб келади.

— Минтақадаги аҳоли пунктларининг ҳаддан ташқари нотекислиги кўзга ташланади —Қозоғистон, Туркманистон, Ўзбекистон ҳудудларининг катта қисмини қуруқ дашт, ярим чўл ва чўллар ташкил этади. Глобал исиш аллақачон Помир ва Тянь-Шань музликларининг сезиларли даражада эришига олиб келди, бу эса ҳар ўн йил ва ҳатто йил сайин сув танқислиги янада ортиб боришини билдиради, — дея таъкидлади2023 йилда фалсафа фанлари номзоди, ЎзР Фанлар Академияси Давлат ва ҳуқуқ илмий тадқиқот институти катта илмий ходими Равшан Назаров.

Баъзан сув ресурсларининг қисқаришига нафақат иқлим ўзгариши, балки қабул қилинган қарорлар ҳам таъсир қилади. Энг ёрқин мисол Орол денгизининг қуриши — ўтган асрнинг иккинчи ярмида суғориладиган деҳқончилик учун сувдан кенг фойдаланиш, Амударё ва Сирдарё оқимининг қисқариши туфайли унинг ҳолати ёмонлашди. бу сув омборини озиқлантиради. 1960 йилга нисбатан Орол денгизи ҳажми 16 мартага қисқарди.

Сув танқислигига Ўзбекистон аҳолисининг тез ўсиши ҳам таъсир кўрсатмоқда. 1991 йилда бу кўрсаткич 20,6 миллион кишини, 2023 йилда 36 миллион кишини ташкил этган бўлса, 2050 йилга келиб республика аҳолиси сони 50 миллион кишига етиши кутилмоқда. Яъни, сув истеъмоли ҳам маиший истеъмол учун, ҳам саноат эҳтиёжлари учун, жумладан, қишлоқ хўжалиги тармоғи учун ортиб бормоқда. Шу билан бирга, аҳоли сонининг кўпайиши билан номувофиқ суръатларда ривожланаётган инфратузилмага юк ҳам ортиб бормоқда.

Агар минтақадаги сув ресурслари билан боғлиқ вазиятнинг ёмонлашувига таъсир этувчи воқеалар ҳақида гапирадиган бўлсак, масалан, Афғонистондаги 2028–2029 йилларда фойдаланишга топширилиши режалаштирилган Қўштепа ирригация канали ҳақида гапириш мумкин. Таҳлилчилар ва экспертларнинг фикрича, бу Амударё оқимининг қисқаришига олиб келиши мумкин, чунки 30 фоизгача сув Афғонистон шимолий ҳудудларига йўналтирилади.

— Натижада, 2028–2029 йиллардан бошлаб, Марказий Осиё йилига 5–12 км³ деб баҳоланадиган ўткир сурункали сув танқислиги ҳолатига тушиб қолиши мумкин, — дея таъкидлади ўтган куни Евроосиё тараққиёт банки экспертлари.

Сув оқимининг камайиши 12–13% бўлиши мумкин бўлган қуруқ йилларда айниқса жиддий муаммолар пайдо бўлиши мумкин. Бу ўз навбатида Туркманистон ва Ўзбекистон ҳудудида Амударёнинг ўрта ва қуйи оқимининг сув таъминотининг пасайишига олиб келади.

Ниҳоят, асосий муаммолардан бири сувдан норационал фойдаланиш эканлигини аниқлаш керак. БМТнинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти маълумотларига кўра, Марказий Осиё мамлакатларида аҳоли жон бошига тўғри келадиган сув захиралари етарли ва тахминан 2,3 минг метр кубни ташкил қилади. Яъни, сув етарли ва муаммо танқисликда эмас, балки унинг нотўғри, самарасиз ишлатилишида. Бу ҳолат эса бутун Марказий Осиё учун долзарбдир.

Марказий Осиё давлатлари дунёдаги энг яхши сув истеъмолчилари ўнталигига киради. БМТ маълумотларига кўра, Ўзбекистон йилига 2295 метр куб истеъмол қилади. Шу билан бирга, Ўрта Осиё мамлакатларида қишлоқ хўжалигида маҳсулот бирлигини олиш учун ривожланган мамлакатларникидан 2,5–3 баробар кўп сув сарфланади.

Марказий Осиё сув ресурсларидан фойдаланишда катта исрофгарчиликка йўл қўйиладиган минтақа эканлигини Шэньси шимоли-ғарбий A&F университети мутахассислари ва Хитой сув хўжалиги вазирлиги ходимлари ҳам таъкидламоқда. Хитойлик экспертларнинг фикрича, минтақа мамлакатларида сув ва ер ресурсларидан оқилона фойдаланиш натижасида 56 фоиз сувни тежаш мумкин, бу жуда муҳим кўрсаткич.

Сув ресурсларидан исрофгарчилик ва норационал фойдаланишга Марказий Осиё мамлакатларидаги эскирган суғориш тизими таъсир кўрсатмоқда. Нотўғри аҳволи туфайли қишлоқларда суғориш суви йўқотилиши 50 фоизни ташкил этади. Бу тизимни кенг кўламли янгилашни ва кейинги мониторингни, масалан, ҳисоблагичларни ўрнатишни талаб қилади. Сув хўжалигини рақамлаштириш ҳам вазиятни тезкор кузатиш ва унга жавоб қайтаришда муҳим рол ўйнаши мумкин.

— Мамлакатимизда сув ресурсларининг 90 фоизи қишлоқ хўжалигига сарфланади. Масалан, 1 гектар пахта майдонини суғориш учун йилига 10–11 минг куб метр сув сарфланса, иқлими ва тупроғи ўхшаш мамлакатларда 2–3 баробар кам сув сарфланади. Буларнинг барчасига эса сувни тўғри тасарруф этиш ва уларнинг йўқотилишининг олдини олиш орқали эришилмоқда, — деган эди ўтган йили Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев.

Албатта, сув ресурсларини тежаш нафақат халқаро ҳамкорлик соҳаси, балки ички сиёсатнинг асосий вазифаларидан биридир. Бу борада турли давлат дастурлари қабул қилиниб, янги чора-тадбирлар ишлаб чиқилмоқда, атроф-муҳитни ифлослантирганлик ва ортиқча фойдаланганлик учун тўлов ва жарималар жорий этилмоқда. Сув хўжалиги бюджетдан ажратиладиган маблағлар бўйича таълим, соғлиқни сақлаш ва қишлоқ хўжалигидан кейин 4-ўринда туради. Жумладан, 2024 йилда Ўзбекистон қишлоқ хўжалигида сув йўқотилишини камайтириш учун 75 та йирик канални бетонлаштириш режалаштирилган. Сувни тежовчи технологияларга ўтиш бўйича ҳам чоралар кўрилади — ҳозирда улар суғориладиган майдонларнинг 30 фоизида жорий қилинган.

Марказий Осиё ва Ўзбекистондаги сув ресурслари муаммосини кечиктириб бўлмайди — муболағасиз, бу келажакни белгиловчи омиллардан биридир. Сув миқдорининг камайиши аҳоли ҳаётининг ёмонлашишига, яйловлар ва қишлоқ хўжалиги эрларининг ҳосилдорлигининг пасайишига, озиқ-овқат хавфсизлигига таҳдид, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг нобуд бўлишига олиб келади. Шу боис минтақа давлатларини ушбу муаммо атрофида бирлаштириш, замонавий ечимларни топиш ва халқаро ҳамжамият билан ҳамкорлик қилиш муҳим аҳамиятга эга. Қолаверса, бу йўналишдаги энг истиқболлиси ҳам катта сув ресурсларига эга, ҳам Марказий Осиёда фаровонлик ва барқарор вазиятдан манфаатдор Россия билан ўзаро ҳамкорлик бўлиши мумкин.