Кўзи ожиз ёки эшитиш қобилияти паст бўлганлар театрга бориши учун нима қилиш мумкин? Россия ўз тажрибасини тақдим этди

7–10 сентябрь кунлари Тошкентда россиялик экспертлар иштирокида Инклюзив ва қулай санъатнинг 1-форуми бўлиб ўтди. Мутахассислар санъатни ногиронлар учун янада қулайроқ қилишнинг муваффақиятли мисолларини муҳокама қилди. PLOV.PRESS журналисти форум доирасида экспертлар билан суҳбатлашди.

9 сентябрь куни Ўзбек Миллий қўғирчоқ театрида кўришда нуқсони бўлган болалар учун ўзбек тилидаги аудио изоҳли “Ўткир шохли буқача”спектакли намойиш қилинди.

10 сентябрь куни эса С.В. Обрацсов номли машҳур Давлат академик марказий қўғирчоқ театри томонидан кўриш қобилияти заифлар учун рус тилидаги аудио шарҳи билан “Али бобо ва 40 қароқчи” спектакли ва “Недослов” кар актёрлар театрининг имо-ишора тилида “Сергей Козлов эртаклари” спектакли намойиш этилди

Форум Алишер Усмоновнинг “Санъат, фан ва спорт” хайрия жамғармаси ҳамда Ўзбекистон маданияти ва санъатини ривожлантириш жамғармаси билан ҳамкорликда ташкил этилди.

Юқори тоифали аудио шарҳловчи Вера Февральских рус театрларида аудио шарҳларни ташкил этишнинг муваффақиятли амалиёти ҳақида гапирди. Вера 12 йилдан бери бу масала билан шуғулланади ва турли муассасаларга тифлокомментарияни ташкил қилишда ёрдам беради (бу кўр (кўриш қобилияти заиф) томошабинлар учун махсус оғзаки тушунтиришларсиз тушунарсиз бўлган объект, макон ёки ҳаракатнинг лаконик тавсифи).

Унинг сўзларига кўра, пандемиядан олдин Россиянинг 22 шаҳридаги 40 дан ортиқ театрларда телекўрсатувлар ташкил қилиган.

— Аудио шарҳловчиларни тайёрлайман, ўқув қўлланмаларини ишлаб чиқаман, маҳорат дарслари ва маҳорат дарслари ўтказаман, – дейди мутахассис. — Театрлар ҳар доим ҳам аудио шарҳловчилар учун идеал иш жойига эга эмас, лекин аудио шарҳни исталган жойда ташкил қилиш мумкин.

Театрга келаётган кўзи ожиз томошабинлар залда махсус приёмникларнинг наушниклари орқали аудио шарҳларни тинглашади. Аудио шарҳловчи ҳамма нарса аниқ кўринадиган махсус жиҳозланган жойда жойлашган. Театр ходимлари асбоб-ускуналарни кўрларга тарқатади ва ундан қандай фойдаланишни тушунтиради, ускуналар олдиндан, спектакль бошланишидан тахминан 10 дақиқа олдин ёқилиши керак, чунки аудио шарҳловчи иш бошлайди, саҳна кўриниши ва либосларни тасвирлайди. Баъзи театрлар Брайл алифбосида чоп этилган дастурларни тақдим этади.

Мутахассис ҳар қандай спектакль (драма, комедия, опера, мусиқий, балет) учун аудио шарҳлар яратиш мумкинлигини таъкидлайди. Бирор жойда маҳорат кўрсатишингиз, кўпинча чет эллик ҳамкасблар тажрибасига мурожаат қилишингиз керак бўлади.

Овозли шарҳлар яратишда аниқ дикция муҳим аҳамиятга эга. Овозли шарҳловчи кузатувчан бўлиши, визуал тасвирдаги энг муҳим нарсани танлай олиши, кўрганини талқин қилиши, ўз фикрини ихчам ифодалай олиши керак.

Мутахассис аудио шарҳлар соҳасидаги асосий муаммолар ҳақида сўралганда, театрлар кўпинча бу билан қизиқмаслиги, нега кўр одам театрларга келиши керак, шунча йилдан бери келмаяпти, дейишади, деб жавоб берди. Яна бир қийинчилик - бу маблағ топиш; аудио шарҳловчиларнинг маоши паст, шунинг учун уларнинг сони кам, иш ўзига хосдир. Ва мақсад аудиторияда савол пайдо бўлиши керак.

– Аммо ижобий ўзгаришлар бор, – деб қўшимча қилади Вера. – 2017 йилда Россияда кино саноати бунга пул ажрата бошлади. Тарқатиш учун чиқарилган барча миллий фильмларда кўзи ожизлар учун аудио шарҳлар ва карлар учун субтитрлар бўлиши керак. Бизда фаол театрлар ва музейлар бор, улар бу муҳимлигини тушунадилар ва пул йиғадилар, лекин асосан ҳамма нарса мажбуриятлардан келиб чиқади. Кўзи ожизлардаҳам театрга бориш маданиятини шакллантириш лозим.

Вера Февральских ўзи ишлаган Реакомп институтида ўқиш учун Москвага келган ўзбек аудио шарҳловчиларини тайёрлаш билан шуғулланган. Унинг маълумотларига кўра, Ўзбекистонда 10 га яқин аудио шарҳловчи бор.

“Недослов” кар актёрлар театри директори Сергей Бидний карлар театри ва маданияти ҳақида гапирди.

Эшитишда ногиронлиги бўлган ва она тилида имо-ишора билан сўзлашувчилар кар дейилади. Турли гуруҳлар мавжуд: бутунлай кар, эшитиш қийин, қулоғи оғир. Бу одамлар ижтимоийлашувда жуда кўп қийинчиликларга дуч келишади.

Биринчидан, русча имо-ишора тилининг таржимонлари кам. Бунинг сабабларидан бири сурдо-таржимонларнинг маоши жуда кам. Энг яхши таржимон — кар ота-оналарнинг фарзанди. Болалигидан у оддий ва имо-ишора тилида гапиради. У шароит туфайли таржимон.

Яна бир муаммо — таълим. Имо-ишора тилини ўрганишнинг ягона стандарти йўқ, яъни, дарслик ёки курс асос қилиб олинмаган. Имо-ишора тилини ўрганиш одатда оилада ёки шахслараро мулоқот орқали содир бўлади. Мисол учун, Москва ва Сибирда бир хил сўз — турли имо-ишоралар. Шу сабабли, худди шу имо-ишоранинг маъносини нотўғри тушуниш мумкин.

Мутахассиснинг фикрича, имо-ишора тилини соддалаштириш тенденцияси ўқиш билан боғлиқ муаммоларга олиб келади. Кўпгина кар одамлар катта ҳажмдаги матнни ўқишда қийналадилар, бу одамлар турли сўзларнинг маъносини тушунмайдилар. Карлар имо-ишора тилидан фойдаланиб ўйлашади. Уларнинг маълумотлар манбалари ички интернет платформалари, чатлар, жамоалар, имо-ишора тилида янгиликлар мавжуд бўлган порталлардир. Карлар учун китоб клублари мавжуд бўлиб, уларнинг саводлилари китобни ўқиб чиққандан сўнг, мазмунини бошқа карларга имо-ишора тилида тушунтирадилар. Карлар учун дискотека бор, баъзилари карнай олдига келиб, юрак уришини ҳис қилишади.

— Карлар театрга деярли боришмайди, улар учун бунинг аҳамияти йўқ. Талаб ҳам, таклиф ҳам йўқ. Биз аввало таклиф яратишимиз керак, –дейди Сергей.

Москвада Россия давлат ихтисослаштирилган санъат академияси мавжуд бўлиб, у ерда турлиногиронлар маданият ва санъат соҳасида олий маълумот олади. Академияда эшитишида нуқсони бўлганлар учун театр бўлими, кўзи ожизлар учун мусиқа бўлими, таянч-ҳаракат тизимида нуқсони бўлганлар учун санъат бўлими мавжуд. Академиянинг театр бўлимига Щукинский мактаби ва РАТИ (ГИТИС) ўқитувчилари дарс беришади. Эшитиш қобилияти бузилган битирувчилар 20 ёшга тўлгач “Недослов” театрида актёр бўлишади.

Эшитишда нуқсони бўлган одамларнинг ижтимоийлашувида қандай қийинчиликларга дуч келишлари ҳақида сўралганда, мутахассис жамиятнинг ногиронларга бўлган муносабати ҳали бошланғич босқичида, лекин тараққиёт бор, деб жавоб берди. Агар илгари бирор тадбирда сурдо-таржимон нима учун кераклигини тушунтириш зарур бўлган бўлса, энди ташкилотчилар бундай таржимонни ўзлари таклиф қилишади.

— Масалан, ҳозир “Яндекс” компанияси билан ишлай бошладик, улар биздан рус ижрочиларининг концертларини эшитиш қобилияти заиф одамлар учун имо-ишора тилига таржима қилишни сўрашди, – дейди Сергей. – Россияда ташкилотчилар эшитишда нуқсони бўлган одамларга маълумотни қандай қилиб очиқ қилиш ҳақида ўйлай бошлаган тадбирлар тобора кўпайиб бормоқда.

Суҳбатдошимизнинг таъкидлашича, бизга кўпроқ сурдо таржимонлари керак, чунки улар дунёмизга йўл кўрсатувчи, бир-биримизни тушунишимизга имкон беради.

— Спектаклларимизда биз доимо кар томошабинлар нимани ва эшитадиган томошабинлар нимани тушуниши ҳақида ўйлаймиз, – давом этади театр директори. – Бизга тасодифан келган томошабинлар одатда маданий шокни бошдан кечиришади. Улар карларнинг ўз ҳис-туйғуларини саҳнадан бу қадар гўзал, органик ва аниқ етказа олишидан ҳайратда. Кўпчилик эшитадиган томошабинлар улар учун дунё остин-устун бўлиб кетганини айтишади, улар ўйлай бошлайдилар — нимадан шикоят қилишим керак, агар эшитиш қобилияти паст одамлар жуда бахтли бўлса, мен уч баробар бахтли бўлишим керак, чунки эшитаман, кўра оламан. Одамлар бу дунёга бўлган муносабатларини қайта кўриб чиқмоқдалар. Карлар эса театрга келганларида буни бадиий ҳодиса сифатида кашф этадилар. Айниқса, ёшлар шунчаки заводга борибгина қолмай, ижодкор инсон бўла олишини яхши тушунади.

Сергейнинг сўзларига кўра, карлар учун энг қийин нарса — бу биз, эшитадиган одамлар барча соҳаларда қурган тўсиқлар. Карлар уларни енгиши керак. Карлар ўз мамлакатидаги чет элликларга ўхшайди, унчалик қабул қилинмайди ва улар билан кам мулоқот қилишади. Улар очиқ, уларнинг ички маданияти, менталитетини ҳисобга олишимиз ва муносабатларимизни улар учун қулай бўлган тарзда қуришимиз керак.

— Жамият эшитиш қобилияти заиф одамларни камситадими?

— Ҳа, бу бор, лекин у камайиб бораётганга ўхшайди, – деб жавоб беради суҳбатдошимиз. –Карлар учун қонун билан тақиқланган касблар мавжуд, гарчи бундай бўлмаслиги керак бўлса-да. Энди бу тақиқлар бекор қилинмоқда. Бундан ташқари, оддий эшитувчи иш берувчига эшитиш қобилиятига эга одамни ёллаш осонроқ, у билан мулоқот қилиш осонроқ бўлади. Аммо карлар жуда меҳнаткаш ва диққатли. Энди янги федерал қонун қабул қилинди, унга кўра компаниялар ногиронларни ишга олиши шарт.

— Россияда карлар одатда қаерда ишлайди?

— Асосий жой дўконлар, карлар ёрдамчи ишчи бўлиб ишлайди. Курьерлар. Завод ишчилари. Москвада эшитиш қобилиятида нуқсони боркўплаб такси ҳайдовчилари бор. Минтақа қанчалик узоқ бўлса, бандлик билан боғлиқ вазият шунчалик ёмон.

— Ўзбекистонда ногиронлик нафақаси унчалик катта эмас. Бундай имтиёзларга қандай муносабатдасиз?

— Москвада ногиронлик нафақасига қўшимча пул бор, баъзи карлар бу пулга яшайди, аммо бу кун кўриш учунгина. Ҳудудларда заиф эшитувчилар оладиган пенсияга яшаш деярли мумкин эмас.

— Россия Федерациясида қанча ногиронлар яшайди?

— Россияда 12 миллионга яқин одам турли хил эшитиш қобилиятига эга. Уларнинг қарийб 3,5 миллиони карлардир, улар жароҳат ёки қарилик туфайли эмас, балки имо-ишора тилида сўзлашади. Бу мамлакат аҳолисининг тахминан 3–4 фоизини ташкил қилади, бу жуда кўп.

Охирги — ташриф буюрган россиялик экспертлар ушбу форумдан нимани кутишган эди, деган саволимизга Сергей Бидный уларнинг вазифаси жамиятни қўзғатиш эканлигини айтди. Биз кар одамларни маданий ҳаётимизга қўшиш учун қулай, тўсиқсиз, инклюзив муҳитни яратишимиз керак.

– Форумда ногиронлар муаммолари билан шуғулланувчи ҳокимият ёки ташкилотлар вакилларининг йўқлиги мен учун парадоксал. Ногиронлар учун шароит яратилиши учун мутасадди идоралар билан гаплашиш зарур. Нотижорат ташкилотлар қўллаб-қувватлашга муҳтож, бу соҳада бир киши жангчи эмас, улар молиявий, моддий ва ахборот ёрдамига муҳтож. Ушбу тадбирда оммавий ахборот воситалари жуда кам. Бу шундай учрашув бўлиб чиқди. Лекин бу бизнинг Ўзбекистонда биринчи марта бўлиб ўтмоқда. Умид қиламанки, келгусида мақсадли аудитория янада кенгроқ қамраб олинади”, – дея хулоса қилди эксперт.