Ногиронлиги бўлганларга иш. Жамиятнинг фикрлаш тарзини ўзгартириш вақти келди

Ўзбекистонда узоқ йиллар давомида ногиронлиги бўлган шахсларга, улар дуч келаётган муаммоларга етарлича эътибор берилмаган. Вазият қандай ўзгаргани ва қай тарзда давом эттириш мақсадга мувофиқлиги яқинда Тошкентда ўтказилган “Инклюзив бизнес-форум” иштирокчилари томонидан муҳокама қилинди.

Жамиятда мавжуд бўлган ногиронлар доим ҳам ўзини тўлақонли ҳис эта олмаслиги, ҳамма жойда ҳам зарур шарт-шароит ва қулай муҳит яратилмагани бир неча йил олдин давлат томонидан эътибор қаратилгач, яхши томонга ўзгара бошлади.

Бу ҳақда Ўзбекистон қашшоқликни қисқартириш ва бандлик вазири маслаҳатчиси Баҳодир Умурзоқов “Инклюзив бизнес-форум”даги нутқида ўтди:

– Форум номининг ўзи ҳам ҳозир бу масалага алоҳида эътибор қаратилаётганидан далолат беради. Ҳа, қарийб 30 йилдан ортиқ вақт давомида биз ногиронларга этарлича эътибор бермадик –жамиятда ҳам, ишда ҳам, кўчаларда ҳаракатланиши учун ҳам қулай шароит йўқ эди ва ҳоказо.

Бу муаммо чиндан борлигини икки йил аввал, 2021йил декабрь ойида Қашшоқликни қисқартириш ва бандлик вазирлиги ташаббуси билан ногиронлар фаолияти билан боғлиқ 32 та жамоат ташкилоти йиғилганида ҳам тан олдик ва очиқ эълон қилдик. Уларни диққат билан тингладик, сўнг мавжуд муаммоларни бартараф этиш йўлларини муҳокама қилдик. Албатта, ҳамма нарсани тез бажаришни хоҳлардик, лекин афсуски, бу иш жуда катта вақт, пул, инсон ва техник ресурсларни талаб қилади.

Биз ногиронлиги бўлган шахсларга эътибор қаратиш – уларнинг уй-жой шароити, даромади, таълими ва ҳоказоларга эътибор бериш тўғрисида Президент қарори лойиҳасини ишлаб чиқишдан бошладик. Мана шу икки йил давомида биз нафақат фармон тайёрладик, балки қонун, мамлакатимиз Вазирлар Маҳкамасининг бешта қарорини қабул қилдик, катта миқдорда маблағ ажратдик. Масалан, иш берувчиларни рағбатлантириш мақсадида ногиронлиги бўлган шахсни ишга олса, энг кам ойлик иш ҳақининг уч бараваригача миқдорда маблағ ажратилади.

Бундан ташқари, ногиронлар учун иш ўринлари яратадиган ташкилотлар учун субсидиялар ажратамиз, шунда бу жойлар ҳақиқатан ҳам ишлаш учун қулайдир. Шунингдек, биз барча моно-тренинг марказларига ногиронларни нафақат айрим мутахассисликлар, балки бугунги кунда меҳнат бозорида талаб юқори бўлган мутахассисликлар бўйича ҳам ўқитиш учун квоталар ажратдик.

Масалан, 2021 йилда республикада 30–32 минг нафар ногиронлиги бўлган шахс меҳнат қилган бўлса, 2022 йилда бу кўрсаткич 71 мингга етди, жорий йилда эса бу кўрсаткични 100 минггаетказиш ниятидамиз.

Аммо бу етарли эмас, чунки ҳали ҳам 200 мингдан ортиқ ногиронлар ишлашни хоҳлайди, лекин турли сабабларга кўра буни қила олмайди. Аввало, ҳаракат муаммоси бор – яъни улар учун уйдан ишга бориш қийин. Уларга эса уйда иш ўринлари яратмоқчимиз. Мисол учун, уяли телефонлар, бошқа электр жиҳозларини таъмирлаш – ахир, буишларни уйда қилиш мумкин, фақат шарт-шароит яратиш керак.

Яна бир муаммо шундаки, ҳамма иш берувчилар ногирон кишини ишга олишни хоҳламайвермайди. Меҳнат инспекциямиз бу ҳолатни назорат қилмоқда. Фақатгина ногиронлиги сабабли ишга қабул қилишдан бош тортганлик учун иш берувчига 11 миллион сўм миқдорида жарима, иккинчи марта рад этиш учун 25 миллион сўм миқдорида жарима солинади, учинчисижа – уч йил муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланади.

Айтмоқчиманки, барча иқтисодий ривожланган мамлакатларда ногиронлар билан ишлаш жуда яхши йўлга қўйилган ва бу йўналишда янада муваффақиятли ишлаш учун хорижий давлатлар тажрибасини ўрганмоқчимиз. Ҳозир биз Финляндияга борадиган гуруҳни йиғмоқдамиз, у ерда ногиронлар билан ишлаш жуда юқори даражада йўлга қўйилган. Мутахассисларимиз ушбу йўналишда яна нимани яхшилашимиз мумкинлигини англаш учун ушбу мамлакат тажрибасини ўрганади.

Ўзбекистон Республикаси Қашшоқликни қисқартириш ва бандликка вазирлиги ҳамда “Шароит плюс” ногиронлар жамоат бирлашмаси томонидан Тошкент шаҳрида ташкил этилган “Инклюзив бизнес-форум” гибрид форматда жамоат ва халқаро ташкилотлар, бизнес, ОАВ, фуқаролик сектори вакилларини бир платформада бирлаштирди. 

Форум ташкилотчилари таъкидлаганидек, унинг асосий мақсади мамлакатда инклюзив бандликни таъминлаш бўйича муваффақиятли мисолларни тақдим этиш орқали иш берувчиларнинг ногиронлиги бўлган шахслардан мурожаат этувчиларга нисбатан муносабатини ўзгартириш, хусусий сектор вакилларини давлат томонидан тақдим этилаётган субсидиялар ва имтиёзлар тўғрисида хабардор қилиш, маҳаллий оммавий ахборот воситалари орқали аҳолининг инклюзив бандлик ҳақида хабардорлигини ошириш иборат.

Дарҳақиқат, бугунги кунда иш берувчилар ҳам, иш изловчилар ҳам ўз ҳуқуқлари, бу борадаги қонун ҳужжатларини ҳар доим ҳам яхши билишмайди ва форум давомида унинг иштирокчилари бир қатор муҳим саволларга жавоб олиш имконига эга бўлдилар – ногиронлиги бўлган шахсларни ишга жойлаштириш бўйича иш берувчиларнинг мажбуриятлари қандай? Ўзбекистонда хусусий сектор вакилларининг мавжуд имтиёз ва преференсиялар ҳақида хабардорлигини ошириш бўйича қандай чора-тадбирлар кўрилаётгани, ногиронлиги бўлган шахслар учун қандай субсидия ва имтиёзлар мавжудлиги, уларнинг бандлигини таъминлаш бўйича қандай чора-тадбирлар кўрилмоқда.

Форумда ногиронлиги бўлган шахсларни иш билан таъминлаш билан боғлиқ муаммоларнинг муҳим сабабларидан бири уларнинг таълим олиши экани, уларнинг ҳар бири ҳам болаликдан сифатли таълим олиш имконига эга бўлмагани таъкидланди. Бундай ёшларнинг маълум бир тоифаси, яъни ақли заифлар коллеж ва лицейларга ўқишга қабул қилинмайди, олий маълумот олиш имконияти йўқ ва ҳоказо... 

Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Маданият ва санъатни ривожлантириш жамғармасининг инклюзив лойиҳалари бўйича маслаҳатчиси, Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети 3-курс талабаси кўзи ожиз Мирсаид Мухторов форумда шу ҳақда гапирди. 

– Ногиронлар иш топишга тўсқинлик қиладиган қатор муаммоларга дуч келишади ва бу муаммоларнинг илдизини бандликнинг ўзидан эмас, балки таълимдан излашимиз керак. Чунки,таълимга нотўғри ёндашув бандликка таъсир қилади. Мисол учун, эшитиш ёки ақли заиф одамлар инглиз тилини ўргана олмайди, уларга шунчаки ўргатилмайди. Ва бу уларни бандлик соҳасида чеклайди, чунки тушунганимиздек, замонавий технологиялар ҳозир жуда тез ривожланмоқда ва кўп нарсалар инглиз тилини билишни талаб қилади.

Иккинчи муаммо ижтимоий хусусиятга эга, ёки оддийроқ айтганда, жамиятнинг ногиронларга муносабати. Бугунги кунда кўпчилик ногиронлар хайрия ёрдамига муҳтож деб ўйлашади, яъни. Энди бизда ногиронликни идрок этишнинг тиббий ва хайрия шакллари мавжуд. Бизнинг фикримизча, ногиронлар – бу даволаниши керак бўлган бирон-бир нуқсони бор ёки ёрдамга муҳтожкишилардир, кимдир уларга овқат ейишлари ва бошқа ишларига ёрдам бериши керак бўлади. Жамиятнинг аксарияти ногиронларни потенциал ишчи сифатида қабул қилмайди.

Шу боис, бугунги кунда иш топа оладиган ногиронлар жуда кам. Республикада 800 мингдан ортиқ ногиронлар бўлса, уларнинг атиги 10 фоизи иш билан таъминланган. Шунингдек, аутизм спектрининг бузилиши бўлган одамлар ҳам бор ва улар ногирон эмас, чунки бу касаллик эмас, балки инсоннинг психологик ҳолати, лекин улар ҳам ногиронлар қатлами остида қолиб кетган ҳамдаақлий нуқсони бўлган шахслар учун мактаб-интернатларда ўқишга юборилган.

Натижада улар иш билан таъминланиши керак бўлган одамлар гуруҳидан ҳам чиқиб кетишди. Инглиз тилини ҳам ўргана олмайдилар, умуман олганда, мактаб-интернатлар жуда енгил таълим дастурига эга бўлиб, бу мактаб-интернатларнинг битирувчилари мактабни битирганлик тўғрисидаги гувоҳнома олмайди, аксинча уларга университетга киришга рухсат бермайдиган сертификат берилади. Натижада қабул квотаси тўлмай қолганколлежларда ўқишга мажбур. Буларнинг барчаси ногиронларни иш билан таъминлашга таъсир қилади. Бу муаммолар ечилиши мумкин ва биринчи навбатда жамиятнинг муносабатини ўзгартириш керак. Агар у ногиронларни жамиятнинг тўла ҳуқуқли аъзоси сифатида қабул қилса, бошқа муаммолар ҳам босқичма-босқич ҳал бўлади.

Йиғилиш иштирокчилари ногиронларни иш билан таъминлаш муаммоларига оид масалаларни таҳлил қилиб, ўз тажрибалари билан ўртоқлашди ва бу борада таклифларини билдирди. Шу тариқа, “Ногиронларни иш билан таъминлашнинг амалий тажрибаси” биринчи сессиясида замонавий меҳнат бозорида малакали кадрларга эҳтиёж катта экани, ногиронларнинг муайян соҳаларда ўз ўрнини топишига кўмаклашиш муҳимлиги, алоҳида шарт-шароитлар яратиш ҳақида сўз юритилди. улар учун иш жойида ва шу билан уларга пул ишлаш имкониятини беради.

“Ногиронлиги бўлган шахсларни хизмат кўрсатиш соҳасида ишга жойлаштиришнинг амалий тажрибаси” иккинчи сессиясида инклюзив бандликни таъминлашнинг муваффақиятли ҳолатлари, шунингдек, ногиронларни иш билан таъминлашнинг муаммоли масалалари муҳокама қилинди. Сессия давомида турли шаклдаги ногиронлиги бўлган шахсларни иш билан таъминлашдан манфаатдор бўлган йирик, ўрта ва кичик бизнес вакиллари, уларнинг кадрлар ва юридик бўлимлари мутахассислари сўзга чиқди.

“Ногиронларни халқаро ташкилотларда ишга жойлаштиришнинг амалий тажрибаси” 3-сессияси ҳам жуда қизиқарли бўлди. Унда Британия Кенгаши, Жаҳон банки, ЮНИСЕФнинг Ўзбекистондаги ваколатхоналари мутахассислари ушбу мавзу юзасидан ўз фикр-мулоҳазаларини билдириб, ногиронлиги бўлган шахсларни халқаро ташкилотларга ишга жойлаштиришнинг муҳим омиллари ҳақида сўз юритди.

Тошкент шаҳридаги “Шароит плюс” ногиронлар жамоат бирлашмаси бошқарув аъзоси ва лойиҳа раҳбари, Сассекс университети (Буюк Британия) Ривожланишни ўрганиш институти доктори (PhD) Дилмурод Юсупов ногиронларни ишга жойлаштириш борасида тажрибаси ҳақида гапирди: 

– Форумимиз 2021 йил январь ойида бошланган “Ishplus.uz” махсус рекрутинг веб-портали орқали ногиронлиги бўлган шахсларни иш билан таъминлаш” лойиҳаси доирасида ўтказилиб, ўтган давр мобайнида 200 нафарга яқин кишини иш билан таъминлашга муваффақ бўлдик. Бу Тошкент шаҳрида, бироқ энди бу ишни бутун республика бўйлаб одамлар порталимиздан фойдаланиши учун кенгайтириш режалаштирилмоқда.

Ҳозирда мобиль илова ишлаб чиқилмоқда, шунда сиз мобил телефон орқали ҳам порталга кириб, резюмени қолдиришингиз мумкин. Ушбу резюмелар базаси кенгайиб бормоқда ва форумга порталимиз хизматларидан фойдаланган ва ногиронларни ишга жойлаштирган иш берувчиларни таклиф қилдик.

Уларнинг тажрибаларини бошқа иш берувчилар билан баҳам кўришларини истаймиз, чунки бугунги кунда уларнинг кўпчилиги ногирон одамни ишга олишдан қўрқишади, кимдир ногирон кишиларнинг бирор нарса қилишини тасаввур ҳам қила олмайди, яъни ҳали ҳам жуда юқори дискриминация мавжуд. Биз эса жамият ногиронларни соғлиқ муаммоларига қараб эмас, балки инсоний ва касбий фазилатларига қараб баҳолашини истаймиз.

Шунчаки, узоқ вақтдан буён тизимимиз шундай қурилганки, ногиронлик меҳнат қобилиятини йўқотади. Ушбу стереотип ҳали ҳам сақланиб қолган ва тиббий меҳнат эксперт комиссияси инсоннинг меҳнатга лаёқатли ёки йўқлигини аниқлайди. Лекин бу қандай мезонлар асосида амалга оширилгани жуда аниқ эмас.

Ахир, турли хил иш жойлари ва ногиронликнинг турли шакллари мавжуд. Ва ҳар доим ҳам ногирон одам меҳнатга лаёқатсиз эмас. Шу боис ушбу форумда биз бизнесга, тадбиркорларга ва йирик компанияларга, умуман жамиятга ногиронлар ҳам бошқалар каби меҳнат қилиши мумкинлиги, фақат бунинг учун тафаккуримизни ўзгартиришимиз, улар учун зарур шарт-шароитларни яратишимиз кераклиги ҳақидаги маълумотларни етказмоқчимиз.