Болалар ҳуқуқларини таъминлаш МДҲ ва Ўзбекистоннинг устувор йўналишларидан биридир. Болалар Омбудсмани институти

Болалар ҳуқуқлари бўйича вакил ёки болалар омбудсмани жамиятнинг болалар билан боғлиқ долзарб муаммоларини ёритиш имконини берувчи муҳим давлат институти ҳисобланади. Булар ноқонуний меҳнат, қашшоқлик, зўравонлик, таълим ва соғлиқни сақлаш соҳасидаги ҳуқуқларнинг бузилиши кабилардир. Айнан болалар омбудсмани бундай муаммоларга зудлик билан жавоб бериши, болалар ҳуқуқларини камситишлардан ҳимоя қилиши шарт. Бундай комиссарларнинг фаолиятини янада самаралироқ қилиш мақсадида МДҲда тегишли намунавий қонун қабул қилиниши режалаштирилмоқда.

Аввалига таъкидлаш керак, МДҲ намунавий қонунлари тавсия характеридаги қонун ҳужжатидир. Улар намунавий стандартларни ўз ичига олади ва қонунчиликка йўналиш беради. Бироқ, улар мажбурий эмас. Аслини олганда, бу МДҲ мамлакатлари ўз қонунчилигини ишлаб чиқишда таяниши мумкин бўлган меъёрий стандартлардир.

Шу билан бирга, “Болалар ҳуқуқлари бўйича вакил тўғрисида”ги намунавий қонуннинг ишлаб чиқилиши МДҲ давлатларига ўз қонунчилигини такомиллаштириш, бу йўналишда биргаликдаги ҳаракатларни мувофиқлаштириш ва шу орқали халқаро ҳуқуқни такомиллаштириш имконини беради. Ҳужжат ҳамкорликнинг самарали механизмларини йўлга қўяди. Энг муҳими, бу болаларнинг фаровонлигига ҳисса қўшади.

Бу ҳақда 22 апрель куни бўлиб ўтган Ижтимоий сиёсат ва инсон ҳуқуқлари бўйича доимий комиссиянинг йиғилишида сўз борди. Йиғилиш иштирокчилари намунавий қонун концепцияси лойиҳасини кўриб чиқди ва маъқуллади. Лойиҳа тугаллангач, у мамлакатлар парламентларида кўриб чиқилади.

Албатта, Болалар Омбудсмани фаолияти биринчи навбатда мамлакат ичида амалга оширилади. Айтиш жоизки, Ўзбекистонда бу институтни ёш дейиш мумкин. Болалар ҳуқуқлари бўйича Омбудсман лавозими 2019 йилда, дастлаб Омбудсман ўринбосари сифатида пайдо бўлган. Бола ҳуқуқлари бўйича Омбудсман 2021 йилда алоҳида муассаса сифатида ташкил этилган. 2020йилдан буён Ўзбекистоннинг биринчи болалар омбудсмани Алия Юнусова бўлганди.

Аммо 2023 йилда унинг ўрнига Сурайё Раҳмонова тайинланди. Алия Юнусова ўз лавозимидан нима сабабдан кетганини ошкор қилмади. Аммо у фаолиятини тўхтатишдан олдин Ўзбекистондаги болалар омбудсмани қандай қийинчиликларга дуч келаётгани ҳақида гапиришга муваффақ бўлди. Масалан, кадрлар етишмаслиги. Жумладан, 2023 йилга келиб, Болалар Омбудсмани институти фақат 3 нафар ходим билан фаолият кўрсатарди. Бу, албатта, аҳоли сони кўп бўлган мамлакатда болалар ҳуқуқларининг бузилиши билан боғлиқ барча ҳолатларни кузатиш учун етарли эмас. Шу жумладан, комиссар Хоразмдаги аҳвол, оилавий меҳрибонлик уйининг 3 нафар тарбияланувчиси жинсий зўравонлик қурбони бўлганидан ўз вақтида хабардор бўла олмади ва бу воқеа оммавий ахборот воситаларида кенг ёритилди.

Янги болалар омбудсмани Сурайё Раҳмонов даврида кадрлар билан боғлиқ вазият ўзгарганми ёки йўқми, аниқ маълум эмас, аммо унинг муайян вазиятларга аралашгани ҳақида хабарлар мунтазам равишда пайдо бўлади. Энг сўнгги ҳолатлар қаторида, масалан, Тошкент шаҳрининг Сергели туманидаги 277-мактабдаги ҳолатни келтириш мумкин. Омбудсман ўқитувчи хатолари учун ўқувчилар қўлига игна санчаётгани ҳақидаги хабарларни назоратга олди. Бунинг учун ўқитувчи, албатта, ишдан бўшатилди.

Бундай натижа мантиқ нуқтаи назаридан ҳам, болалар омбудсмани нуқтаи назаридан ҳам табиийдир. Жорий йилнинг бошида у ўқитувчилар ва ўқитувчилар томонидан болаларга нисбатан жисмоний ёки психологик зўравонлик ҳолатларига тоқат қилиш мумкин эмаслигиниэълон қилди. Сурайё Раҳмонова бундай ўқитувчиларни нафақат ишдан бўшатиш, балки жавобгарликка тортиш зарурлигини таъкидлади.

Таълим муассасаларида бундай ҳолатлар жуда ғалати, аммо бу Омбудсман дуч келадиган болалар ҳуқуқларининг барча бузилиши эмас. Кўпинча оиладаги зўравонлик ва бошқа ҳуқуқбузарликлар ҳақида гапирамиз. Бу боланинг саломатлиги ва руҳиятига бевосита зарар этказмайдиган ҳолат бўлиши мумкин. Масалан, шу ойда Омбудсман ота қизининг сузиш бўйича халқаро мусобақага тайёргарлик кўриш ва Осиё ўйинларида иштирок этиш учун чет элга боришига тўсқинлик қилаётган вазиятга аралашди. Комиссарга раҳмат, қиз кетишга рухсат олди.

Аммо кўпинча болаларни калтаклаш ва жинсий зўравонликка дучор бўлган шафқатсиз ҳолатлар ҳақида гапирамиз. Болалар омбудсмани Қаршида хотини вафотидан кейин отаси икки қизини калтаклаган, камситган ва жинсий зўравонлик қилган ҳолатларни назорат қилади. Ёки, масалан, Қашқадарёда 14 ёшли қиз 7 ой давомида жинсий қулликда сақлаган. Муҳими, Сураё Раҳмонова жиноятчиларнинг жавобгарликка тортилишини таъминлабгина қолмай, жабрланувчига шахсий иштироки ва ёрдамини кўрсатган. Унинг тикланиши ва машғулотлари қандай кетаётганини кўриш учун у қиз билан шахсан учрашди.

Болалар омбудсмани институти ўзининг “ёшлигига” қарамай ривожланиб бораётгани муҳимдир. Жорий йилда “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Бола ҳуқуқлари бўйича вакили (Болалар омбудсмани) тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. Унда болалар омбудсманı фаолиятининг асосий тамойиллари, вазифалари, ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгилаб берилган. Ҳужжатда ваколатли органнинг Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳридаги ҳудудий вакилларини тайинлаш ҳам назарда тутилган. Бу қамров нуқтаи назаридан муҳим, чунки вакиллар туфайли Болалар Омбудсмани институти ҳудудлардаги вазиятни диққат билан кузатиб бориш имкониятига эга бўлади.

Болалар омбудсманı фаолиятини такомиллаштириш бўйича ишларни мамлакат ичида ва МДҲ каби уюшмалар даражасида олиб бориш зарур. Бу Вакилга ҳуқуқбузарликларга янада самаралироқ жавоб бериш, уларга аралашиш ва болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун курашиш имконини беради.