Оролнинг қуриши Ўзбекистон ва Марказий Осиёда иқлимнинг тубдан ўзгаришига сабаб бўлди

Охирги беш йил давомида дунё аҳолиси аллақачон келажак авлодлар ҳисобига яшаб келмоқда. “Қайтиб бўлмайдиган нуқта” ўтди: Ер янгиланиши мумкин бўлган ресурслар бир неча йиллар давомида аллақачон фойдаланиб бўлинган. Экологлар, агар биз тўхтамасак, 2030 йилга бориб бизга иккита, 2050 йилга келиб эса учта сайёра керак бўлади, дея огоҳлантиришмоқда.

Орол ва Амударёни муҳофаза қилиш иттифоқи раиси, Ўзбекистон Экофорум Кенгаши аъзоси Юсуп Камолов Plov.Press нашрига берган интервьюсида экологик муаммоларнинг кундалик ҳаётимизга таъсири, ресурслардан оқилона фойдаланиш ва Орол ҳалокатининг мамлакат ва Марказий Осиё минтақасидаги иқлим ўзгаришига таъсири, экологик муаммоларни ҳал этиш жиҳатлари ҳақида гапирди.

Ифлосланишга қарши хавфсизлик чегараси

— Экологик муаммолар ҳақида гапирганда, кўпчилик бу мавҳум, узоқ, уларга таъсир қилмайдиган нарса деб ўйлайди. Экологик муаммолар кундалик ҳаётимиз билан қанчалик чамбарчас боғлиқлигини мисоллар орқали айтиб бера оласизми?

— Ҳа, афсуски, экологик муаммолар аллақачон глобал тус олган. Масалан, қутб музликларининг эриши жаҳон океани даражасига таъсир қилади. Кўпгина орол мамлакатлари сув остида қолади, сувнинг буғланиши кучаяди, бу эса глобал исишни кучайтиради. Шунга кўра, бутун Ер юзида ва хусусан, Марказий Осиёда иқлим ўзгаради. Шунинг учун ҳозирданоқ бундай ўзгариш учун тайёр бўлиш керак.

Бунга мисол қилиб, яқинда Тошкент шаҳрида кузатилган бутун метеорологик кузатишлар даврида рўй бермаган чанг бўронларини келтириш мумкин. Улар, асосан шаҳарлардаги дарахтларни кесиш, яшил майдонларнинг қисқариши билан боғлиқ.

Нафас йўллари касалликлари сонининг кўпайишини кутилаяпти ва бу аллақачон ҳар бир шахсга тегишли. Сувнинг ифлосланиши, айниқса инсон саломатлигига жиддий таъсир кўрсатади. Фақат ичиш эмас, балки кўпроқ суғориш тизими ҳам. Биз ўша сувда, яъни суғоришда етиштирилган маҳсулотларни истеъмол қиламиз. Ўсимликлар суғорилади, ҳайвонлар ўсимликларни, одамлар ҳайвонларни истеъмол қиладилар ва бу босқичларнинг ҳар бирида ифлослантирувчи моддалар концентрацияси ўн баробар ортади.

Шундай қилиб, барчамиз жуда кўп миқдорда ифлослантирувчи моддаларни истеъмол қиламиз. Ҳозиргача инсон танасининг ажойиб мослашувчан қобилиятлари бизга омон қолишга имкон беради, аммо бу ҳозирча. Шунинг учун тананинг кучли бўлиши ва ифлосланишдан хавфсизлик чегарасига эга бўлиши учун соғлом турмуш тарзини олиб бориш жуда муҳимдир.

Табиат ҳуқуқларини ҳурмат қилинг 

— Мамлакатимиз аҳолиси, жумладан, ёшлар экологик вазиятни яхшилаш, ресурслардан ўз даражасида оқилона фойдаланиш учун нима қила олади?

— Бу ерда фаолият учун чексиз майдон мавжуд. Лекин энг муҳими, соғлом табиатни сақлаш учун курашишдир. Табиатнинг йўқ қилинишига, унга йиртқич муносабатда бўлишига, ҳамма нарсанинг ва ҳаммасининг ифлосланишига қарши туриш учун биз ҳокимият ва олигарх бизнесидан қўрқишимизни енгишимиз керак.

Табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш соҳасида янги усуллар, янги ғояларни излаш ва қарор қабул қилувчиларни табиатнинг вайрон бўлиш хавфига ишонтиришни ўрганиш керак. Болаларни экологик тоза йўналишда тарбиялаш жуда долзарб муаммо бўлиб қолмоқда. Шунингдек, инсон табиатининг ҳуқуқларини ҳурмат қилишни ўз-ўзини тарбиялаш керак.

— Мутахассисларнинг фикрича, иқлим ўзгариши, Марказий Осиё мамлакатларида аҳоли сонининг кўпайиши ва Амударёдан сув истеъмол қилиш даражасининг ошиши туфайли 2035–2040 йилларда унинг ҳажми саккиз куб километрга қисқариши кутилмоқда. Бу эса ҳозирда минтақада фойдаланилаётган сув ҳажмининг деярли 1 %ини ташкил қилади. Бу саволга қандай жавоб бера оласиз? Сув танқислигини қоплаш учун захираларни қаердан топиш мумкин?

— Шуни алоҳида таъкидламоқчиманки, ҳеч қандай тақчиллик йўқ – ҳаммаси сувдан норационал фойдаланишда. Сув танқислиги Орол денгизи минтақаси учун хосдир. Орол ҳавзасининг деярли барча мамлакатларида, агар сув омборлари, далалар ва каналлар четидаги йўқотишлар ҳисобга олинмаса, суғориш каналларида йўқотишлар 40 %га яқин. Далалардаги йўқотишлар ҳаммага маълум – суғоришнинг архаик усулларидан фойдаланилади. 

Охирги маълумотларга кўра, Ўзбекистонда далаларнинг атиги 7 %и томчилатиб суғориш усулида. Қишлоқ хўжалиги экинларини районлаштиришда ҳам, намликни энг кам севадиган экинларни танлашда ҳам захиралар мавжуд.

Қийин, аммо истиқболли йўл сувни камроқ истеъмол қиладиган янги экин навларини яратиш йўналишидаги танловдир.

Яна бир йўл — текисликдаги ўрмонларни тиклаш орқали дарёларнинг сув кўламини ошириш. Ўтган асрларда Орол ҳавзаси дарёлари бўйидаги ўрмонларнинг ярмидан кўпи бузилган ва кесилган. Бундан уч аср аввал Оролга ёрдам берган икки дарё Тўрғай ва Зарафшон ҳозир чўлларда йўқолган. Фақат текисликдаги ўрмонларни тиклаш бутун дарёнинг ҳажмини ошириши мумкин, бу эса янги Оролқум чўлининг камида ярмини суғориш имконини беради.

Юқоридаги ёндашувлардан фойдаланиб, биз ҳозир қайтариб бўлмайдиган даражада йўқотаётган сувнинг камида учдан бир қисмини тежашингиз мумкин.

Сув учун табиатга товон 

— Ўзбекистонда сувнинг катта қисми қишлоқ хўжалигига сарфланади. Сизнингча, сувдан фойдаланиш самарадорлигини қандай ошириш ва ортиқча йўқотишларнинг олдини олиш мумкин?

— Дарҳақиқат, қишлоқ хўжалиги Ўзбекистонда сувнинг асосий истеъмолчиси ҳисобланади. Бундан ташқари, суғоришнинг эски усуллари минглаб сунъий сув омборларини талаб қилади, бу ерда “ортиқча” сув каналлардан оқиб чиқади, уларнинг деярли 90 %и сув ўтказмайдиган материал билан қопланмаган. Экинларни суғориш шунчаки далаларни суғориш орқали амалга оширилади. Буларнинг барчаси тупроқ юзасига тузларни олиб ўтадиган ер ости сувлари даражасининг ошишига олиб келади. Тузли тупроқ чучук сув билан ювилишини талаб қилади, ювилгандан кейин дренаж суви асосан дарёларга ва далалар атрофидаги бошқа сув ҳавзаларига қайтади. Шафқатсиз доира ёпилади. Ўрта Осиёнинг барча қишлоқ хўжалиги ҳудудлари Венецияга ўхшайди, лекин жуда катта майдонда.

Тежамкорлик усуллари қадимдан маълум – томчилатиб суғориш, каналларни сувга чидамли материаллар билан қоплаш, намликни кам истеъмол қиладиган ўсимликлардан фойдаланиш ва бошқалар. Бироқ, қишлоқ хўжалиги ҳеч бўлмаганда туб ўзгаришларга тайёр. Бу, биринчи навбатда, табиий ресурс сифатида сув учун тўловни жорий этишдир.

Оддий қилиб айтганда, сув учун унинг ҳақиқий эгаси – табиатга тўланг. Давлат бюджетига эмас, балки бевосита табиатга, ўзини тиклай олиши учун. Бунинг учун табиат ва инсон жамоаси ўртасида воситачи ташкилотни ташкил қилиш керак. У инсон олдида табиат манфаатларини ифодалайди.

Ривожланаётган экологик инқироз шароитида биосферанинг иқтисодий мустақилликка эга бўлган “экологик-иқтисодий бирликлари” (ЭИБ)ни ажратиб кўрсатиш керак. Янги бошловчилар учун улар дарёлар атрофида шаклланиши мумкин. Бундай қарорнинг ҳуқуқий асоси дарёнинг табиатга мансублиги концепциясининг барча мамлакатлар томонидан тан олиниши бўлиши керак. Шу билан бир қаторда, ушбу концепция маълум бир дарё оқиб ўтадиган мамлакатлар парламентлари даражасида ратификация қилиниши керак. Кейин дарё ва жамият ўртасида воситачи сифатида корхона ташкил этилади. У даромад олиш учун дарёнинг барча имкониятларидан фойдаланади, аммо у соғлом экотизимни сақлашга мажбурдир.

Масалан, сув билан савдо қилиш, дарёни ифлослантириш, дарё бўйлаб кемалар ҳаракати, балиқ ва бошқа маҳсулотлар учун тўлов олиш, ЭИБ корхонаси иш ҳақи сифатида умумий даромаднинг фақат маълум қисмини олиши мумкин. Бу қисмнинг катталиги дарё дельтасидаги сувнинг сифати ва миқдори билан тўғридан-тўғри пропорционалдир. Дарё денгизга оқиб тушадиган дельтадаги сувнинг миқдори ва сифати дарёнинг бутун узунлиги бўйлаб жараёнлар ҳақида тасаввур берадиган асосий параметрлардир. Ушбу параметрларнинг мониторинги дарёнинг мулкига қараб ҳукумат ёки бир нечта ҳукуматлар томонидан амалга оширилади. Шундай қилиб, бу корхона дарёни эксплуатация қила олмайди, акс ҳолда у пул ишламайди, лекин экотизим сифатида дарёни йўқ қила олмайди, бўлмаса ишчилар иш ҳақи олмайдилар. 

ЭИБ учун дарё бўйлаб чиқиндисиз ва тоза технологияларни кредитлаш фойдали бўлади, чунки бу сув сифатини яхшилайди ва натижада унинг даромадини оширади. Дарё ҳавзасида тақчиллик юзага келса, ЭИБ ташқи сув ресурсларини жалб қилиш учун маблағ тўплайди.

Фақат чанг қолади

— Қишлоқ хўжалигида сувдан норационал фойдаланиш оқибатларидан бири Орол ҳалокатидир. Орол денгизининг қуриши минтақадаги экологияга, одамлар ҳаётига қандай таъсир қилди?

— Орол сайёравий миқёсда деярли кўлмакдек эди. Чунки Орол денгизининг энг чуқур қисми атиги 56 метрни ташкил этади. Шундай қилиб, агар сиз сув омборининг қуриган тубидан ўтсангиз, денгиз тубида бўлганингизни ҳам сезмайсиз. Энг гўзал ҳудуд Орол денгизининг ғарбий қисмидир. Устюрт платоси, баланд жойлари бор, қолганлари эса сувнинг силлиқ юзаси эди. Лекин, албатта, бутун минтақа биологик хилма-хилликка бой эди. Бу деярли ҳақиқий ўрмонга ўхшарди. Дарёнинг ўнг ва чап томонида 3–4 км га ўтиб бўлмас чакалакзор тарқалиб, у ерда турли хил қушлар ва ҳайвонларнинг турлари топилган. Улар орасида Турон йўлбарси ҳам бор бўлган, охиргиси 1956 йилда отилган. Агар дарё бўйидаги тўқайзорларни тиклаш имкони бўлса, уни қайта тиклаш мумкин эди.

Ҳа, Орол ҳалокати ҳеч бўлмаганда Марказий Осиёда иқлим ўзгаришининг муҳим омилига айланди. Гап шундаки, Орол тахминан 60 минг квадрат километр майдонга эга, қуёш нурларини ўзига сингдирувчи қоронғи сув юзаси эди. Тасаввур қилинг-а, бу қоронғу сирт ўрнига, аксинча, нурларни акс эттирувчи оқ ойна пайдо бўлди. Ўзгаришлар шу қадар радикалки, уларни ҳисобга олмаслик мумкин эмас. Тарихда ҳеч қачон бундай нарса бўлмаган. Чорак асрдан бери Орол денгизи деярли қуриб қолди. Ўйлайманки, бу биз ҳозир кўраётган ўзгаришлар учун триггер деб аталадиган нарсага айланди. Ҳам маҳаллий, ҳам глобал миқёсда.

Илгари Орол денгизи юзасидан ҳар йили Амударё ва Сирдарё олиб келувчи 100 куб километрга яқин сув буғланган. Ҳаммаси буғланиб кетди, ғарбий ва шимолий шамолларнинг устунлиги уни чўллар орқали кўтарилган оқимлар орқали тоғлар сатҳларига олиб борди, бу намлик осонгина конденсацияланиши мумкин эди. У ерда музликлар пайдо бўлди ва қамалсимон доира пайдо бўлди: музликлар, эриш, дарёлар ва аксинча. Бу цикл энди ўтди, фақат чанг қолади. Келажак учун ҳар қандай режаларни ишлаб чиқишда содир бўлган туб ўзгаришларни ҳисобга олиш керак.

Орол денгизининг қуриши қандай акс этганлиги кўплаб мақола ва тадқиқотларда яхши тасвирланган. Асосий муаммо — бу иккала дарёнинг дельталарида сувнинг кам миқдори ва жуда паст сифати. Ҳозирги вақтда Оролбўйи аҳолиси учун дарёларнинг ифлосланиши муаммоси билан солиштирганда денгизнинг йўқолиши фонга ўтди. Ўтган асрда ифлослантирувчи моддаларнинг мутлақо янги турлари пайдо бўлди ва дарёлар уларнинг зарарсиз моддаларга айланишини тўхтатди. Булар биринчи навбатда турғун органик ифлослантирувчи моддалардир. Улар қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган кимёвий ўғитлар ва заҳарлардан ва дарёларга кирадиган дренаж сувларидан қолган қолдиқлардир.

Маълумот учун: турғун органик ифлослантирувчи моддалар (ТОИМ) ўта заҳарли, атроф-муҳитда узоқ вақт қолиши, узоқ масофаларни босиб ўтиши, одам ва ҳайвонларнинг ёғ тўқималарида тўпланиши мумкин бўлган хавфли кимёвий моддалардир.

Марказий Осиёда “иккиламчи” шўрланишга қарши курашиш учун далаларни йилига икки марта ювиш керак. Кўп ҳолларда, ювилгандан сўнг, дренаж сувлари дарёларга қайтарилади. Қуйи оқимдаги ҳудудлар бу сув билан далалар ва боғларни суғоришга мажбур, бунинг натижасида ўтларда, одамларда ва ҳайвонларда ТОИМ концентрацияси сезиларли даражада ошади. Заҳарланган сувнинг дарёларга қуйилиши нафақат қуйида яшайдиган қўшниларга ҳурматсизлик, балки географик жойлашувига қараб камситишдир. Ва бу жиддий ахлоқий масала.

Бундай камситиш учун ҳеч қандай асос йўқ, шунинг учун Орол ҳавзасидаги барча давлатларнинг биргаликдаги саъй-ҳаракатлари билан дарёларнинг ҳар қандай антропоген моддалар билан ифлосланишини тўхтатиш зарур. Минтақа давлатларининг барча қонун ҳужжатларини шу мақсадга мувофиқлаштириш ва кейин уларга қатъий амал қилиш.

— Орол денгизининг қуриши оқибатларини юмшатиш бўйича кўрилаётган чора-тадбирлар, жумладан қуриган тубини ўрмонзор барпо этиш дастурини қандай баҳолайсиз?

— Бу олийжаноб ва фойдали, лекин асосий бўлмаган муаммоларни ҳал қилиш учун сарфланган пул учун афсус. Асосий муаммо эса бутун Орол ҳавзасида сувдан оқилона фойдаланишдир.

— Ўтган йилнинг май ойида БМТ Бош Ассамблеяси 75-сессиясининг ялпи мажлисида бир овоздан Оролбўйи ҳудудини экологик инновациялар ва технологиялар зонаси деб эълон қилиш тўғрисидаги махсус резолюция қабул қилинган эди. Қандай натижа деб ўйлайсиз? Қандай экологик янгиликлар Орол денгизининг қуриши оқибатларини юмшатиш имконини беради?

— Менимча, нафақат Оролбўйи, балки бутун Орол ҳавзаси экологик инновациялар ва технологиялар зонаси деб эълон қилиниши керак. Зеро, муаммо Амударё ва Сирдарёнинг анча юқори оқимида бошланади ва шаклланади. Агар инновациялар ҳақида гапирадиган бўлсак, биринчи навбатда, Орол денгизи ҳавзасида сув бозорини ташкил этиш зарур. Чунки замонавий дунёда иқтисодий рағбатларсиз бирорта ҳам муаммони ҳал қилиб бўлмайди.