Александр Князев: Россия-Ўзбекистон муносабатларини мустаҳкамлашда тарихий билимларнинг ўрни

Замонавий воқелик илмий жамоатчиликдан бирлашишнинг янги усулларини излашни талаб қилади. Бу, айниқса, тарихий ўтмишни билиш ёшларнинг фуқаролик ўзига хослигини шакллантиришда ва халқлар ўртасидаги ижтимоий муносабатларда муҳим роль ўйнайдиган Россия ва Ўзбекистон ўртасидаги икки томонлама муносабатлар учун долзарбдир.

Россия ТИВ МГИМО Халқаро тадқиқотлар институти етакчи илмий ходими Александр Князев PLOV.PRESS мухбирига тарихий билимларнинг ўрни, тарихий ўтмишга умумий қарашга эришиш йўллари ва бузиб кўрсатилган тарихни халққа етказиш оқибатлари ҳақида гапириб беради. 

— Тарихий ривоятлар Ўзбекистон ва Россия фуқаролари ўртасидаги ижтимоий алоқаларни мустаҳкамлаш ёки заифлаштиришга қандай ҳисса қўшади?

— Тарихий билим, ҳатто энг минимал бўлса ҳам, бу дунёқарашнинг бир қисми бўлиб, ундан инсоннинг атрофидаги дунёга, у билан мулоқот қилиш ва турли хил мулоқотга киришиши керак бўлган бошқа одамларга муносабати келиб чиқади.

Агар одам мактабдаёқ, масалан, Россия империясининг ўша пайтдаги Туркистонга нисбатан “шафқатсиз мустамлакачилик эксплуатацияси” каби тезисни ўрганган бўлса, у замонавий Россия билан қандай муносабатда бўлади? Табиийки, бу тезис ўша меҳнат мигрантида Россияга нисбатан салбий муносабатни шакллантирадиган элементга айланади, айниқса унинг яшаш ва ишлаш шароитлари ижобийбўлмаса.

Бу ҳис-туйғулар осонгина турли хил ксенофобияга айланиши мумкин. Ва у ерда у ибтидоий русфобия ёки русофобиядан унчалик узоқ эмас... Бундай одам — албатта, ҳамма эмас, лекин шунга қарамай — турли хил радикал, биринчи навбатда, диний гуруҳларга осонликча жалб қилиш объектига айланиши мумкин. Албатта, бу фақат тарихий билимлар асосида содир бўлиши даргумон, лекин тарих ҳақидаги ғоялар ҳам дунёқараш ва онгни қайта форматлашда маълум роль ўйнайди.

Мен ҳозирда МГИМО институти томонидан амалга оширилаётган “Россия ва Марказий Осиё мамлакатлари умумий тарихи талқини” лойиҳасига раҳбарлик қиламан. Умуман олганда, лойиҳа МГИМО тараққиёт жамғармаси, “Россия дунёси”жамғармаси ва А.М. Горчаков номидаги Халқ дипломатиясини қўллаб-қувватлаш жамғармаси томонидан қўлланади.

Ушбу лойиҳа доирасида Душанбе ва Бишкек ва яқинда Тошкентда ҳамкасбларимиз билан давра суҳбатлари ўтказдик ва у ерда яна бир мисол келтирдим. Ҳозирда Россияда 60 мингдан ортиқ ўзбекистонлик талаба таҳсил олмоқда, уларнинг бир қисми гуманитар фанлар бўйича ҳам Россия тарихи бўйича курсларни ўз ичига олади.

Бундай ўқувчининг бошида нималар бўлади: Ўзбекистонда у бир тарихни ўрганган, Россияда эса бошқа бир тарихни таклиф қилишади, бир қанча тўғридан-тўғри қарама-қарши баҳолар. Шундай қилиб, тўлиқ когнитив диссонанс пайдо бўлади ва баъзи ҳолларда диссоциатив идентификация бузилиши...

Ниҳоят, Россия ва минтақанинг кўплаб мамлакатлари ўртасида нафақат дўстона, балки иттифоқчилик муносабатлари, давлат мафкураларида, таълим тизимларида ва фуқароларнинг онгида мавжуд бўлган вазиятни нормал деб ҳисоблаш мумкин эмас. Бу мамлакатларда маълум бир сўз бор, мен бундан қўрқмайман, Россияга нисбатан душманлик.  

— Тарих фани фаол сиёсий мулоқотлар шароитида Россия-Ўзбекистон муносабатларини мустаҳкамлашга қандай ҳисса қўшиши мумкин? Умумий тарихни ўрганишга ягона ёндашувни ишлаб чиқиш учун қандай механизмлардан фойдаланиш керак?

— Аввало, биз умумий тарих масалаларини муҳокама қилиш зарурлигини тушунишимиз ва Россия империяси ва Совет Иттифоқи даврлари тарихига умумий нуқтаи назарга эришиш йўлларини излашимиз керак.

Марказий Осиё мамлакатлари дарсликларида бу даврларнинг биринчиси, баъзи ўринларда иккинчиси классик мустамлакачилик сифатида тавсифланган бўлса, Россия Ҳиндистон ва Шимолий Америкадаги Буюк Британияга ўхшаган қаттиқ метрополия сифатида, Францияда Африка, Испания ва Португалия ҳозирги Лотин Америкаси ва бошқалар.

Агар Шимолий Америкадаги Буюк Британия, кейинчалик ташаббуси янги ташкил этилган Қўшма Штатлар томонидан ўз зиммасига олган мисолни оладиган бўлсак, бу бутун халқларни йўқ қилишдир, бу ерда Россиянинг Туркистондаги сиёсатидан фарқи энг қарама-қарши кўринади.

Россия учун минтақани аннекция қилиш маҳаллий аҳолини эксплуатация қилиш ва табиий ресурсларни чиқариб юбориш истаги билан эмас, балки геосиёсий сабаблар ва кенг маънода ўз хавфсизлигини таъминлаш зарурати билан боғлиқ эди

Дарвоқе, ўша даврда маҳаллий аҳолини эксплуатация қилишни ўзларининг, маҳаллий элиталари амалга оширган. Ва ресурслар билан ҳамма нарса Ҳиндистондаги инглизлар билан бир хил эмас. Худди шу пахта совет даврида кўпроқ муҳим ресурсга айланди, аммо бунинг эвазига Ўрта Осиё республикалари етарли даражада товон олдилар.

Россия Туркистони ва Британия Ҳиндистонидаги бошқарув тизимларини бир-биридан тубдан фарқ қилиш жуда қизиқ; Туркистонни генерал-губернаторлар бошқаради, бу биринчи навбатда мамлакат ва минтақа хавфсизлигини таъминлашга қаратилган бошқарув, Британия Ҳиндистони эса махсус яратилган тижорат Ост Ҳиндистон компанияси томонидан бошқарилади. 

Ўрта Осиё ва Қозоғистон Россия учун мустамлака эмас эди: инқилобдан олдинги даврда ҳам, совет даврида ҳам улар битта улкан давлатнинг катта қисми эди.

Биз бу икки тарихий даврни минтақани модернизация қилишга уринишлар деб ҳисоблаймиз ва бу модернизациялар қандай усуллар билан амалга оширилгани ҳақида фақат баҳслаша оламиз. Аммо бу ерда битта ҳолат муҳим: айтайлик, совет саноатлаштириши ҳам, коллективлаштириш ҳам, бу дастурларнинг барчаси Россиянинг ўзида Ўрта Осиё ва Қозоғистон ва СССРнинг бошқа собиқ республикаларига қараганда деярли қаттиқроқ усуллардан фойдаланган ҳолда амалга оширилди.

Бизга айтилишича, 1920–1930 йиллардаги қатағонлар маҳаллий миллий элитани йўқ қилишга қаратилган эди, гўё Россияда, айниқса, йирик шаҳарларда бу қатағонлар унчалик кенг тарқалмаган...

Шу билан бирга, бутун тарих давомида Россия минтақани ривожлантиришга кенг кўламли инвестициялар билан шуғулланганлиги, кўпинча Россия минтақаларининг ўзларига зарар етказганлиги унутилиб, сояга сурилган...

Постсовет даврида собиқ иттифоқ республикаларида тарих фанига янги фуқаролик ва этник ўзига хосликларни шакллантириш жараёнлари жиддий таъсир кўрсатди. Бу жараёнлар маълум тарихий сюжет ва жараёнларни тушунтириш учун “бировни айбдор излаш”парадигмасидан фойдаланиш учун яратилаётган талқинлар заруриятини келтириб чиқарди ва бу парадигмани моҳиятан барча яратилган версиялар учун асосга айлантирди.

Ушбу парадигма доирасида давлатчиликнинг йўқлиги ёки зарурат туғилганда маълум даврларда тўлиқ ҳаётга лаёқатсизлиги тушунтирилади. Айнан шу урда “деколонизация” деб аталадиган нутқ ва Россияга нисбатан тарихий “шикоятлар” пайдо бўлади ва фуқароларнинг авлодлари аллақачон бу талқинларда ўсиб улғайган. Баъзи мамлакатларда бу ривоятлар жуда қадимга кетди — кўпинча холисликдан жуда узоқда, илмий маънода ҳам —расмий давлат мафкурасининг бир қисмига айланди;

Табиийки, бундай нутқлар, шу жумладан, молиявий жиҳатдан Америка ва Европанинг кўплаб жамғармалари ва институтлари томонидан қўллаб-қувватланади, олимлар ва мутахассисларни Россияга қарши бўлган ушбу фаолиятга жалб қиладилар ва “жамоатчилик фикри етакчилари” деб аталадиган шахсларнинг жамоат фаолиятига алоҳида эътибор беришади.

Шунинг учун, такрор айтаман, биринчи навбатда, биз ҳамкасбларимизни умумий тарих масалалари бўйича мулоқот зарурлигига ишонтиришимиз керак ва биз буни қиляпмиз.

— Александр Алексеевич, Россия ва унинг шериклари ўртасидаги муносабатлар ҳақидаги тарихий ҳақиқатни сиёсий ҳийла-найранглардан қандай ҳимоя қила оласиз?

— Ахборот тарқатишнинг замонавий шароитида академик фан ва таълим муҳити турли оммабоплардан анча паст. Мафкуравий мухолифларимиз бундан фойдаланиб, умумий тарихий хотирамизни парчалаб ташлашга, парчалашга ҳаракат қилмоқда. Бузилган тарихнинг замонавий даврга таржимаси эса объектив, илмий тасдиқланган тарихий талқинларга зид бўлмаса, кенгайиш имкониятига эга. Тақдимот шакли ҳам муҳимдир.

Замонавий одамларнинг фикрлаши кўпинча катта матнларни ўқишга қаратилмаган, қисқа ва аниқ хабарлар яхшироқ ишлайди — онгда сақланган расмлар билан. Бу амалда, айниқса, ижтимоий тармоқлар ва тегишли порталларда амалга оширилмоқда.

Биз замонавий форматларда оммавий аудитория билан ишлашни ўрганишимиз керак. Ёшлар орасида клип тафаккури ҳукмронми? Майли, тарихни расмлар билан ўрганамиз! Видеолар матндан кўра кўпроқ қабул қилинадими? Видеони кўрсатамиз! Ва ҳоказо...

— Мавжуд келишмовчиликларни бартараф этиш ва Россия ва Ўзбекистон халқлари ўртасидаги дўстлик ва ҳамкорликни мустаҳкамлашга ёрдам берадиган ягона тарихий ривоятни яратиш учун қандай қўшма лойиҳалар ва халқаро ҳамкорлик форматларидан фойдаланиш мумкин?

— Мен айтиб ўтган лойиҳамизнинг мақсадларидан бири ҳам ўзаро мақбул тарихий баҳоларни топиш ва учинчи давлатлар томонидан аталган умумий тарихимизга нисбатан қарашга қарши туриш имкониятларини аниқлашдан иборат. Бундай баҳолар топилса, муҳим вазифа — албатта, бу келажак учун — уларни таълим майдонида амалга ошириш бўлиши керак.

Юқорида айтиб ўтилган ғарбпараст сегментни истисно қиладиган бўлсак, кўплаб ривоятлар мавжуд ва умуман олганда, уларда ҳеч қандай салбий нарса йўқ. Ҳар доим ва ҳамма жойда бўлгани каби, ушбу сегментда ҳам маълум бир “демократик қадриятлар”га содиқлик ва бошқа этник гуруҳларга нисбатан турли хил фобияларга ўтадиган этник ўзини ўзи англаш уйғун равишда уйғунлашганлиги характерлидир. Аммо бу ҳақиқатан ҳам тарихга оид савол эмас, бу ерда кўплаб псевдотарихий афсоналар ва афсоналар жамоатчилик фикрида Россияга нисбатан салбий муносабатни шакллантириш учун сарфланадиган материалдир.

Гарчи бу замонавий халқаро муносабатлар ва жаҳон сиёсатида тарихдан сиёсий фойдаланиш муаммосини бартараф этмаса ҳам.

Тарих фанида услубий ёндашувларнинг хилма-хиллиги маълум услубий тартибсизликни келтириб чиқарди, бу эса тарихий воқеаларга баҳо беришда консенсусга эришишни қийинлаштиради ва умуман тарих фанига бўлган ишончни камайтиради. Умуман олганда, усуллар оддий, улар ҳаммага маълум, улар фаннинг объективлигига ҳалол риоя қилишдир.

Хусусан, Ўзбекистонда тарихчиларни бир неча тоифаларга ажратган бўлардим. Тахминан 1993–1994 йилларда биз баҳслашаётган кўплаб тарихий ривоятлар мамлакатнинг расмий мафкурасининг бир қисмига айланганлиги сабабли, баъзи олимлар шунчаки конъюктурага берилиб, фан тамойилларидан воз кечиб, ўз баёнотларини ушбу расмий тушунчага мослаштирдилар. Бошқа қисми шунчаки мунозарали мавзулардан ўзини узоқлаштиради, гарчи баъзи воқеалар, тарихий даврлар, индивидуал белгилар ва ҳоказолар ҳақидаги умумий баҳоларимизни омма олдида қўллаш учун етарлича жасоратга эга бўлганлар бор...

— Илмий жамоатчилик ўтмиш ҳақида ўйламасдан, келажакка қараш кераклиги ҳақидаги саволни қайта-қайта кўтариб келган. Шу билан бирга, янги алоқаларни шакллантириш жараёни унчалик тез давом этмайди, шунинг учун ўтмишга худди шундай фиксация содир бўлади. Қайси нуқтаи назардан янги ёндашувга ўтиш ва ҳозирги ва келажакка (кўпроқ) эътибор қаратиш мумкин?

— Умуман олганда, бу масалалар билан ўттиз йилдан кўпроқ вақт аввал шуғулланиш керак эди, албатта. Маълумки, бизнинг фанимиз кайфиятга тоқат қилмаса ҳам, СССР парчаланганидан сўнг дарҳол собиқ иттифоқ мамлакатларининг ҳар бирида тарих ва тарихий таълим бир-биридан узоқлашди.

Тарих — давлатлараро муносабатларнинг институционал шаклларидан бири, мамлакатлар ўртасидаги ғоявий ва қадриятли ўзаро таъсирнинг элементи ва бир-бирини идрок этиш. Шунинг учун тарихни халқаро муносабатлар форматида сиёсий контекстдан ташқарида кўриб чиқиш деярли мумкин эмас.

Шуни ҳам таъкидлаш керакки, биз айтаётган Россияга қарши “деколонизация дискурси” 2022 йилнинг баҳорида Россиянинг Ғарб давлатлари билан муносабатлари қаттиқ гибрид урушга ўтганидан кейин минтақада айниқса фаол ривожлана бошлади. Ғарбнинг бу муносабатини маҳаллий аҳолининг Россияга нисбатан энг салбий муносабатини шакллантириш ва Россия имиджини таҳқирлаш истаги сифатида қараш керак.

Хўш, уйғунлаштириш фақат профессионал тарихчиларнинг объектив тарихий билимларга биргаликда эришиши асосида мумкин. Мафкуранинг бир қисми бўлган ҳолда, маълум бир мамлакатда тарихий талқинларнинг ҳар қандай ўзгариши ҳар бир мамлакатда ҳукмрон элитада тегишли сиёсий ирода мавжудлигига боғлиқ. Агар у ёки бу элита ўз электорати манфаатларини, ўз мамлакатининг миллий манфаатларини ҳақиқатан ҳам акс эттирса, у тушуниши керакки, тарих, гарчи кимдир буни кичик архаик деб ҳисобласа ҳам, Россия билан ижобий муносабатларнинг муҳим қисмидир, бунда ҳамма, ҳеч қандай ҳолатда ҳам ҳеч қандай муаммосиз, бундан мустасно, Марказий Осиё давлатлари объектив стратегик манфаатдордир.