Эксперт: Кўп қутблилик даврида киберхавфсизлик. Онлайн таҳдидларга қарши Евросиё қалқони

Рақамли рақобат кучайиб бораётган бир шароитда киберхавфсизлик Ўзбекистоннинг сиёсий ва иқтисодий барқарорлигининг асосий омилига айланмоқда. Россия билан бу борадаги стратегик шериклик минтақа хавфсизлигини таъминлашда улкан рол ўйнайди. Aqua Trio LLC IT-компанияси директори, “Ўзбекистон матбуоти” журнали ҳаммуассиси Артур Кан PLOV.PRESS учун эксклюзив нашрида Ўзбекистондагикиберхавфсизлик билан боғлиқ жорий вазият ҳақида гапиради.

— Ҳозирги кунда Ўзбекистонда киберхавфсизлик билан боғлиқ вазият қандай? Ҳукумат ва хусусий тузилмаларга киберҳужумлар келтириб чиқарадиган асосий таҳдидлар қандай?

— Ахборот технологиялари ва сунъий интеллект жадал ривожланаётган дунёда киберхавфсизлик жуда муҳим мавзуга айланмоқда. СИ давридан олдин яратилган ахборот тизимлари анъанавий хавфсизлик усуллари етарли бўлмаслиги мумкин бўлган янги ҳақиқатда топилади.

Шуни тушуниш керакки, киберхавфсизлик нафақат дастурий таъминот, балки инсон омили асосий роль ўйнайдиган чора-тадбирларнинг бутун мажмуасидир.

Ўзбекистонда киберхавфсизлик соҳасида қонунчилик базасинимустаҳкамлашга алоҳида эътибор қаратилмоқда. 2022 йилда“Киберхавфсизлик тўғрисида”ги қонун қабул қилинди, унда муҳим ахборот тизимларини ҳимоя қилиш бўйича ягона давлат сиёсати ваталаблари белгиланди. Ушбу қонун, шунингдек, киберхавфсизликсоҳасида илмий-техник ва инновацион лойиҳаларни ишлаб чиқишга кўмаклашади.

Киберхавфсизлик соҳасида хусусий сектор ривожланишини рағбатлантириш мақсадида Ўзбекистонда кибернетика соҳасида инновациялар киберпарки ташкил этилди. Киберпарк резидентлари истиқболли стартапларни ривожлантириш учун имтиёзлар, имтиёзлар ва ёрдам оладилар. Резидент мақомини ҳам маҳаллий, ҳам Ўзбекистонда рўйхатдан ўтган хорижий компаниялар олишлари мумкин.

Бундан ташқари, мамлакат тизимлардаги заифликларни аниқлаш ва киберхавфсизликни мустаҳкамлашга ёрдам берадиган “ахлоқли” ёки “оқ” хакерлар фаолиятини рағбатлантиради. 2024 йил октябрь ойида Тошкентда “Киберхавфсизлик бўйича саммит — Марказий Евроосиё, CSS 2024” бўлиб ўтади, унинг доирасида “Сyberkent 2.0” танлови ўтказилади ва ғолибларга совғалар тақдим этилади.

Мониторингни таъминлаш ва кибертаҳдидларга қарши курашиш учунЎзбекистонда зарур тажриба ва кадрларга эга бўлган Киберхавфсизликмаркази ташкил этилди.

Мамлакат дуч келадиган асосий кибер таҳдидлар:

— маълумотлар ва махфий маълумотларнинг чиқиб кетиши;

— Муҳим инфратузилмаларнинг бузилиши;

— молиявий йўқотишлар;

— жосуслик ва саботаж;

— иқтисодий барқарорликнинг бузилиши.

Бундан ташқари, нотўғри маълумотларга олиб келадиган, ҳукумат институтларига ишончни сусайтирадиган, ижтимоий тартибсизликлар ва сиёсий беқарорликка ҳисса қўшадиган ижтимоий оқибатлар мавжуд.

Веб-ресурсларга киберҳужумлар турлари орасида энг кенг тарқалганлари қуйидагилардир:

— SQL-инъекции;

— Протоколлардан мажбурий фойдаланиш;

— Чекланган файлларга рухсатсиз кириш;

— масофавий кодни бажариш;

— Зарарли кодларни тарқатиш;

— шубҳали сўровлар;

— PHP орқали ахборотни тарқатиш;

— PHP-инъекция;

— Java орқали маълумотларни юбориш;

— Протоколлар бўйича ҳужумларни ташкил этиш.

“Марказ маълумотларига кўра, 2023 йилда Ўзбекистонда веб-ресурсларга 11 миллиондан ортиқ киберҳужум амалга оширилган”.

Географик аҳамиятга эга бўлган таҳлил шуни кўрсатдики, ушбу ҳужумларнинг аксарияти Нидерландия (759,5 минг), АҚШ (696,6 минг), Россия (100 минг), Германия (58 минг), Ҳиндистон (53 минг) ва Хитой (51 минг)да рўйхатдан ўтган IP-адреслардан ташкил этилган.

Бундан ташқари, тадқиқотлар муваффақиятли хакерлик ҳужумларининг асосий сабабларини аниқлади, уларда кеч янгиланишлар туфайли веб-иловалардаги заифликлар, шунингдек, заиф пароллардан фойдаланиш устунлик қилади.

Айниқса, фирибгарларнинг онлайн муҳитга ўтишининг хавфли тенденциясини таъкидлашни истардим. 2024 йилнинг биринчичорагида миллий интернет сегментида 3,29 миллиондан ортиқ киберҳужум қайд этилган.

Афсуски, МДҲ мамлакатлари аҳолиси ва кўплаб компаниялар ҳали ҳам пуллик киберхавфсизлик ечимлари ўрнига ноқонуний ёки бепул дастурийтаъминот аналогларидан фойдаланишни афзал кўришади. Бироқ, маълумотлар ва тизимларингизни тўлиқ ҳимоя қилиш учунлицензияланган дастурий таъминотдан фойдаланишни қатъий тавсияқиламиз.

— Россия ва Ўзбекистон ўртасида киберхавфсизлик соҳасида ҳамкорликнинг қандай шакллари мавжуд?

— Ўзбекистон ва Россия ўртасида киберхавфсизлик соҳасидаги ҳамкорлик анча фаол ривожланмоқда. 2021 йилда имзоланган халқаро ахборот хавфсизлигини таъминлаш бўйича ҳукуматлараро битим муҳим қадам бўлди.

2024 йил июнь ойида Тошкентда икки мамлакат Ички ишлар вазирлиги раҳбарлари кибержиноятчиликка қарши курашиш масалаларини муҳокама қилиб, тегишли тузилмалар ўртасида тўғридан-тўғри алоқаларни ўрнатишга келишиб олган эди.

Ўзбекистон Киберхавфсизлик маркази Россиянинг “Касперский лобораторияси” ва “Доcтор Веб” каби вирусларга қарши ҳимоя соҳасида етакчи компаниялари билан ҳам фаол ҳамкорлик қилади, бу эса Ўзбекистоннинг киберхавфсизлик соҳасидаги ўрнини мустаҳкамлашга ёрдам беради.

Бундан ташқари, жорий йил бошидан буён Россиянинг бешга яқин йирик компанияси IT Park Uzbekistan (Cyber Park аналоги) резидентига айланди.

Икки давлат ҳукуматлари ўртасида эришилган келишувлар Россия компаниялари билан ҳамкорликни муваффақиятли ривожлантираётган хусусий сектор учун ҳам дастуриламал бўлиб хизмат қилмоқда.

“Эҳтимол, мен ҳамкасбларимизнинг лойиҳаларини реклама қилмайман ёки бузмайман, лекин минтақада ахборот хавфсизлигини таъминлаш соҳасида Россия билан ҳамкорлик қилиш муҳимлигини алоҳида таъкидламоқчиман”.

— Кўп қутблилик векторини инобатга олган ҳолда, минтақада Россия билан ҳамкорлик кучайиб бораётганини ҳисобга олсак, Ўзбекистоннинг сиёсий ва иқтисодий барқарорлиги учун киберхавфсизликнинг аҳамиятини қандай баҳолайсиз?

— Мен Ротшильдларнинг машҳур иборасини эслайман: “Ким маълумотга эга бўлса, дунёга у эгалик қилади”. Бу ибора ҳар доим долзарб бўлиб келган ва келажакда ҳам шундай бўлиб қолади. Бугунги кунда давлатлар ўртасида рақобат кучайиб бораётган кўп қутбли дунёда киберҳужумлар геосиёсий босим, иқтисодий шантаж ва ички барқарорликка путур етказиш воситасига айланиши мумкин. Сунъий интеллект технологияларининг ривожланиши ҳам кибермудофаа, ҳам киберҳужумлар учун янги имкониятлар очади. Шу муносабат билан киберҳужумларга қарши курашиш ва кибермаконнинг ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ягона механизмини ишлаб чиқиш бўйича Евроосиё минтақаси давлатларининг саъй-ҳаракатларини бирлаштириш алоҳида аҳамиятга эга.

Сўнгги йилларда Марказий Осиё медиа маконида сохтамаълумотларнинг тарқалиши ва террорчилик фаолиятинингкучайиши хавфи ортиб бормоқда. Рақамли макон террорчиликташкилотлари сафига ёллашнинг самарали воситасига айланди.

Минтақанинг географик жойлашувини ҳисобга олсак, кибермакон Россия фазоси билан мос келади ва бу Ғарб ва Шарқ ўртасидаги кибер урушлар учун потенциал майдонга айланади. Шу нуқтаи назардан, кибермакондаги минтақавий ҳамкорлик “жанговар хакерлар” ва жиноий гуруҳларга қарши курашда муҳим қадам бўлади.

Шунингдек, ахборот маконида таҳдидларга қарши курашиш ваминтақада хавфсизликни таъминлашнинг самарали механизминияратиш учун БМТ, ШҲТ каби халқаро ташкилотлар билан ҳамкорликни йўлга қўйиш зарур.

— Остона декларациясига кўра, кибермакон хавфсизлиги давлатсуверенитетини ҳурмат қилиш тамойиллари асосида қурилиши керак. Марказий Осиё давлатларининг кибер-давлат суверенитети бузилганиниҳисобга олиб, Ғарб таъсири ва технологияси бир неча бор танқид қилинган. Марказий Осиё ва Россия ўртасида кибермакондасуверенитетни ҳимоя қилиш учун қандай технологияларниривожлантириш режалаштирилган?

— Бугунги кунда Россия Марказий Осиё давлатлари билан киберхавфсизлик, айниқса, кибертаҳдидлар ва онлайн экстремизмга қарши кураш соҳасида ҳамкорликни фаол ривожлантирмоқда.

Бундан ташқари, Россиянинг “Ростелеcом-Солар” компаниясиЎзбекистонда алоқаларни ҳимоя қилиш ва киберхавфсизлик соҳасида янги рақамли лойиҳаларни ишга туширишни режалаштирмоқда.

IT Park Uzbekistan резиденти бўлган Россиянинг BSS ИТ-компанияси Ўзбекистон банклари кўмагида киберхавфсизлик ва алоқа марказларини автоматлаштириш учун дастурий маҳсулотлар ишлаб чиқмоқда.

Ўтган йил охирида Россия давлат педагогика университетининг Тошкентфилиалида. А.И. Герцен мактаб ўқувчилари учун киберхавфсизликсоҳасидаги кўникмаларни ривожлантиришга қаратилган “Вектор 4.0”таълим хакатонини ўтказди.

Қозоғистонда Россиянинг “Мультифактор” ИТ компанияси барча турдаги масофавий уланишлар учун кўп факторли аутентификация ва киришни бошқариш тизимини ишлаб чиқди ва такомиллаштиришда давом этмоқда. Бу яхши ечим, чунки барча маълумотлар Олмаотадаги PS.kz маълумотлар марказида сақланади. Шунингдек, Россиянинг киберхавфсизлик бўйича энг ваколатли жамоаларидан бири Softline компанияси Қозоғистон бозорига ушбу соҳада ечимларни ишлаб чиқиш ва жорий этиш режалари билан кириб келмоқда.

Бироқ, муваффақиятли ҳолатларга қарамай, ОАВда Қозоғистондаги баъзи йирик Сбербанк лойиҳалари, эҳтимол, геосиёсий омиллар туфайли музлатилганлиги ҳақида маълумот бор.

Тожикистонда “МегаФон Тожикистон” ташаббуси билан  “Digital Future Cup” лойиҳаси ишга туширилди, унинг доирасида талабалар рақамли маҳсулотлар, жумладан, электрон ҳукумат учун ечимлар ишлаб чиқди, университетлар ўртасида танловлар ташкил этилди. Шунингдек, йил бошида маҳаллий ҳокимият ва “Ақлли шаҳар” унитар корхонаси кўмагида Душанбе шаҳрида технопарк ташкил этиш режалари ҳақида маълумот пайдо бўлди. Россия ҳам “Сколково”га ўхшаш ўзтехнопарклари ва филиалларини очиш ниятида.

Қирғизистонда Россия-Қирғизистон тараққиёт жамғармаси кўмагида TierIII стандартига жавоб берувчи биринчи тижорат “Дататайм”маълумотларни қайта ишлаш маркази ишга туширилди, бу унинг юқори даражадаги ишончлилиги ва киберҳужумларга чидамлилигинитасдиқлайди.

Албатта, бу мисоллар Россия ва Марказий Осиё мамлакатлари ўртасидаги қўшма технологик лойиҳаларнинг кичик бир қисмидир.

Рақамли даврда Евроосиё мамлакатлари, минтақавий ва халқаро ташкилотларнинг киберхавфсизлик соҳасидаги саъй-ҳаракатларини мувофиқлаштириш ниҳоятда муҳим. Тажриба, технологиялар алмашинуви ва қўшма ташаббуслар миллий ва минтақавий хавфсизликни мустаҳкамлайди.

Бундай ҳамкорлик нафақат киберҳужумларга самарали қарши туришгаёрдам беради, балки рақамли иқтисодиётни барқарор ривожлантириш, ўзаро ишонч ва глобал жараёнларга интеграциялашувни яхшилаш учунмустаҳкам пойдевор яратади.