“Халқаро ҳамкорликсиз архив хизматининг келажаги йўқ”

Ўзбекистонлик тажрибали архив ходими Дилдора Кўчарова мухбиримиз билан суҳбатда мамлакат архив хизмати қандай ривожланаётгани, уни ривожлантиришда, хусусан, Россия Федерацияси билан халқаро ҳамкорлик қандай ўрин тутаётгани ҳақида гапириб берди.

Дилдора Кўчарова узоқ йиллар Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги “Ўзархив” агентлиги бош директори ўринбосари лавозимида ишлаган, ҳозирда Тошкент шаҳар архив иши ҳудудий бошқармасига раҳбарлик қилмоқда.

— Дилдора Лутфуллаевна, айтинг-чи, Ўзбекистон архив хизмати халқаро ҳамкорлик соҳасида қандай ишларни амалга оширмоқда? Архивчилар ким билан тез-тез ҳамкорлик қилади?

— Ўзбекистон архив хизмати кўпчилик билан ҳамкорлик қилади. Сир эмас, бугунги кунда Ўзбекистон тарихига оид ҳужжатлар нафақат мамлакатимизда, балки бутун дунёда, хусусан, Россия Федерацияси архивларида сақланмоқда. Ўзбекистон тарихига оид жуда кўп ҳужжатлар мавжуд. Халқаро ҳамкорлик нафақат ушбу муҳим ҳужжатларни ўқишга, балки белгиланган тартибда нусхаларини олишда ҳам ёрдам беради. Шуни таъкидлашни истардимки, ҳудудимизда ҳужжатнинг ўзини қайтариш мумкин эмас, фақат унинг нусхаси қайтарилади.

— Охирги пайтларда хориждан Ўзбекистонга қанча нусха архив ҳужжатларини қайтаришга муваффақ бўлинди?

— Нусхаларни қайтариш ҳақида гапирадиган бўлсак, Россия Федерацияси архивларидан республика тарихига оид 2,5 мингдан ортиқ ҳужжатлар олиб келинган. Бундан ташқари, ҳозирда тарихимизга оид маълумотларни сақлаш учун Қозоғистон, Тожикистон, Қирғизистон, Озарбайжон ва бошқа давлатлар архив фондларини ўрганиш масаласи кўриб чиқилмоқда.

Шунингдек, “Ўзархив” агентлиги томонидан ҳам МДҲ ва хорижий давлатларда жойлашган Ўзбекистонга тегишли архив ҳужжатларини қайтариш бўйича чора-тадбирлар режаси ишлаб чиқилмоқда. Бу нафақат Миллий архив фондини тўлдиришга хизмат қилади, балки тадқиқотчиларимиз фаолиятининг сифатига ҳам таъсир қилади, юртдошларимизнинг ўз Ватани тарихидан хабардорлигини оширади.

— Бугунги кунда Ўзбекистон архив ходимлари қандай имкониятларга эга?

— 2021 йилда Ўзбекистон архив хизмати МДҲ давлатлари архив хизматлари раҳбарларининг маслаҳат кенгашига қўшилди. Илгари биз бу кенгашда фақат кузатувчи сифатида қатнашардик. Кенгашнинг тўлиқ аъзоси бўлгач, биз янги имкониятларга эга бўлдик, масалан, архивнинг ўқув залларида ишлаш ва табиийки, ўз тажрибамизни тарқатиш, кўникма ва билимларни ўзлаштириш ва алмашиш.

Масалан, сентябрь ойида Самарқанд шаҳрида МДҲга аъзо давлатлар архив хизматлари раҳбарларининг маслаҳат кенгашининг XIXмажлиси, шунингдек, “Архивнинг электрон ҳужжатларига қўйиладиган замонавий талаблар” мавзусидаги халқаро илмий-амалий конференция бўлиб ўтди. Ушбу тадбирда бир қатор муҳим масалалар кўтарилди, улардан бири электрон ҳужжатлар билан боғлиқ. Бугунги кунда нафақат МДҲ мамлакатларида, балки бутун дунёда бу масала ҳар қачонгидан ҳам долзарбдир. Ягона ечим бўлмаса-да, ҳар бир давлат ўз йўлидан бормоқда. Ушбу тадбир давомида менга бир нечта ҳисобот ёқди; эшитганларимнинг баъзиларини қабул қилишимиз мумкин. Мисол учун, 2018 йилдан бошлаб Хитойда давлат органлари ҳужжатларни фақат электрон форматда тақдим эта бошлаган бўлса, жорий йилдан бошлаб барча ташкилотлар ҳужжатларни электрон шаклда тақдим этиши шарт.

Хитойлик ҳамкасбларимнинг маърузасида мени қизиқтирган жиҳат шуки, улар электрон ҳужжатларга оид 160 дан ортиқ давлат стандартларини ишлаб чиққан, яъни улар ҳамма нарсани ҳисобга олган: ҳужжатнинг форматидан тортиб соҳаларигача.

— Бугун электрон ҳужжатлар масаласи биринчи ўринда дедингиз, тўлиқроқ гапириб беринг?

— Мамлакат раҳбарияти ҳужжатларни рақамлаштириш ва уларнинг нусхаларини яратишни устувор вазифа қилиб қўйган. Ҳозирча биз асосан А4 форматида ишлаяпмиз. Дарвоқе, Самарқандда бўлиб ўтган ана шу тадбирда Россия Федерациясининг “Элар” корпорацияси ходимининг турли форматдаги архив ҳужжатларини сканерлаш учун мўлжалланган энг янги турдаги ускуналар ҳақида маърузаси қизиқтирди. У турли форматдаги ва ҳатто А0 сканерларини тақдим этди. Яқинда Республика Адлия вазирлиги томонидан архивларга А2/А1 форматдаги ҳужжатларни рақамлаштириш учун бир нечта сканерлар тақдим этилди, бу эса ушбу форматни сифатли рақамлаштириш имконини беради. Шу билан бирга, республика архивларида барча ҳужжатларни рақамлаштириш учун турли форматдаги ҳужжатларни рақамлаштириш учун сканерлар зарур.

Самарқандда бўлиб ўтган йиғилишда архив ходимлари электрон ҳужжатларни қабул қилиш, қайси маънода ҳужжатларни қайси форматда топшириш масаласини яна бир бор кўтарди. Барча ташкилотлар ҳужжатларни бир хил форматда ишлаб чиқиши ва тақдим этиши учун консенсусга келиш керак. Кўпгина ташкилотлар ўзларининг техник маълумотлари ва жиҳозларига таяниши аниқ.

Ҳужжатларни бир форматда қабул қилишда ягона маълумотлар базасини яратиш имкониятига эга бўламиз. Бу ерда архив ходимлари ҳужжатларни ўзгартириш ҳуқуқига эга эмаслигини унутмаслик керак. Шунингдек, бугунги кунда тузилма ўзгарган, ташкилотларнинг номлари ўзгарган тақдирда биз учун электрон ҳужжатларни электрон рақамли имзо билан қабул қилиш масаласи долзарб бўлиб турибди. Ҳужжатдаги электрон рақамли имзо ўша пайтда амалда бўлган ёки йўқлигини қандай биламиз? Бу савол бугунги кунда нафақат мамлакатимиз архив ходимларини ташвишга солмоқда.

— Маҳаллий архивчилар бу борада қандай фикрга келишди?

— Бундан ташқари, электрон ҳужжатларга оид меъёрий ҳужжатларни, уларни тақдим этиш форматини ишлаб чиқиш, шундай форматда ишлаб чиқиш зарурки, улар нафақат мамлакатимизда, балки бошқа мамлакатларда ҳам бир хилда қабул қилинади. Ҳозиргача мамлакатдаги айрим ташкилотлар турли дастурларда ишламоқда. Нафақат бу ерда, балки кўплаб мамлакатларда.

Ҳар йили архив ходимлари учун конференциялар ўтказилади. Ўтган йили мен Олмаотада бўлиб ўтган Конгрессда иштирок этдим, у ҳам электрон ҳужжатларни сақлашга бағишланган эди.

Бугунги кунда архивчилар олдида нафақат ҳужжатларни рақамлаштириш, балки уларни қандай сақлашни ҳал қилиш вазифаси турибди. Мисол учун, “Элар” корпорацияси вакиллари маълумотларни сақлаш муддати 50 йилдан ортиқ бўлган дискда сақлашни таклиф қилишади. Аммо доимий сақлаш муддати бўлган ҳужжатлар ҳақида нима дейиш мумкин? Ҳар 50 йилда қайта ёзиш қимматга тушади.

Келгусида архив жамоасида барча мамлакатлар ҳужжатларини сақлаш учун ягона маълумотлар базасини яратиш режалаштирилган. Шундай экан, бугунги кунда ҳужжатларимиз нафақат глобал талабларга жавоб бериши, балки уларни ягона маълумотлар базасига бемалол интеграциялашимиз учун инновациялардан доимо хабардор бўлиб туришимиз муҳим. “Ўзархив” агентлиги бу йўналишда бошқа мамлакатлардаги ҳамкасблари билан яқиндан ҳамкорлик қилади.

— Россия Федерацияси архивларидан ҳужжатлар нусхаларини олиш мавзусига қайтсак, айтинг-чи, гап қайси архивлар ҳақида?

— Булар, асосан, миллий демаркация даври —1924, 1940, 1960 йилларга оид ҳужжатлар ва табиийки, республикамиз чегараларини белгилашга оид ҳужжатлар, бу табиий равишда давлат манфаатлари учундир.

Мутахассисларимиз Россиядан келган ҳужжатлардан ташқари, яқинда Туркиядан ватанимизнинг тарихий даврига оид ҳужжатлар нусхаларини олиб келишди. Гап хонларимизнинг турк султонлари билан ёзишмалари ҳақида кетмоқда. Улар 80 дан ортиқ шундай ҳужжатларни олиб келишди. Тарихий даврга оид ҳужжатлар Исроилдан ҳам келтирилди. Уларнинг барчаси нафақат тадқиқотчиларни, балки оддий одамларни ҳам қизиқтиради. Франция, АҚШ, Англияда Ўзбекистон тарихига оид ҳужжатлар мавжуд.

Шу ўринда таъкидлаш жоизки, бошқа давлатларга тегишли кўплаб ҳужжатлар мамлакатимизда ҳам сақланади. Масалан, кўплаб хорижий тадқиқотчилар тарихий давр ҳужжатларига, хусусан, Туркистон Бош ҳукумати фондига катта қизиқиш билдирадилар.

— Фикр алмашиш ва ҳужжатлар нусхаларини олишдан ташқари, халқаро ҳамкорликда яна нима қизиқ?

— Янги билим олиш имконияти. Масалан, МДҲ давлатларида архившунослик соҳасидаги базавий муассаса бу Бутунроссия ҳужжат айланиши ва архившунослик илмий-тадқиқот институти ҳисобланади. Биз уларнинг меъёрий ва услубий ҳужжатларига мувофиқ ишлаймиз. Бундан ташқари, ходимларимиз вақти-вақти билан ушбу институтда малака ошириб қайтади. Шунингдек, кўплаб мамлакатларда архив соҳасида кўплаб конференциялар ва семинарлар доимий равишда ўтказилади. Биз иштирок этишга ҳаракат қиламиз, чунки улардан ўрганадиган ва тақдим этадиган нарсамиз бор. Зеро, архив ҳужжатларини сақлаш барча мамлакатларда ҳар хил. Конференцияларда 250 мингдан ортиқ файл сақланадиган Марказий давлат илмий-техникавий ва тиббий ҳужжатлар архиви бугунги кунда қандай ишлаётганини кўрсатамиз. Масалан, биз форс-мажор ҳолатларининг олдини олиш учун ушбу архивнинг сақлаш жойларига ўрнатилган энг сўнгги тизим ҳақида бормоқда. Ушбу тизим бизнинг мутахассисларимиз томонидан ишлаб чиқилган. Бу ҳарорат ва намлик шароитида кескин ўзгаришларни қайд этади.

Шунингдек, бугунги кунда республика архив хизмати томонидан ҳар бир архив файлига чиплар ўрнатиш имконини берувчи яна бир лойиҳани амалга ошириш устида иш олиб борилмоқда. Бу улар Жанубий Кореяда ишлайдиган тизим. Бу фойдалидир, чунки бирон бир ҳужжат кўздан четда қолмайди, яъни, архив ҳужжатлари ҳаракати устидан электрон назорат амалга оширилади.

— Бугунги кунда ҳужжатларни рақамлаштириш жараёни қандай кетмоқда?

— Мамлакатимизда ҳужжатларни доимий сақлайдиган 104 та давлат архиви, 75 йиллик ҳужжатлар сақланадиган 118 та кадрлар архиви мавжуд. Уларда сақланадиган ҳужжатларнинг умумий сони 16 миллиондан ошади. Юқорида айтганимдек, архив хизматининг асосий ва устувор вазифаси ҳужжатларни рақамлаштиришдир. Бу масалада нафақат бизнинг ходимларимиз, балки бошқа ташкилотлар ва аутсорсинг компаниялари ҳам иштирок этмоқда, улар ўз ускуналари ёрдамида масалаларни рақамлаштиради ва маълумотлар базасини яратади.