МФСА агентлиги раҳбари Вадим Соколов Орол денгизи ҳудудидаги дала экспедициялари ҳақида. Россия экотизимларни барқарорлаштиришга ёрдам бера оладими?

Ўтган ҳафта Хитой Фанлар академияси қошидаги Шинжон Экология ва география институти директори Чжан Юанмин “Дунё” ахборот агентлигига берган интервью сида Нукусдаги Оролбўйи халқаро инновацион маркази билан ҳамкорлик ва қўшма соҳа ҳақида гапирди. Хитой, Ўзбекистон, Россия ва Қозоғистонолимларининг экспедицияси август ойинингохирига режалаштирилган. Ўзбекистонда МФСАлойиҳаларини амалга ошириш агентлигираҳбари Вадим Соколов бу каби экспедицияларқанчалик самарали эканлиги ҳақида PLOV.PRESS учун махсус ўз эксперт фикрини билдирди.

— Шубҳасиз, Оролбўйи инновацион марказининг халқаро ҳамкорлар билан (айниқса, Хитойнинг илғор тажрибасини жалб қилган ҳолда) Орол денгизи ҳавзасидаги экотизимларни барқарорлаштириш муаммоларини ҳал этиш бўйича инновацияларни амалиётга татбиқ этиш бўйича ҳамкорлиги ижобий баҳоланиши керак. Бироқ, бир марталик дала тадқиқотлари Оролбўйи ҳудудини қайта тиклаш йўлидаги муҳим қадам бўлиши даргумон.

Бундай экспедицияларнинг самарадорлигига шубҳаларим Орол фожиаси бошланганидан буён 65 йил давомида бир неча минг нашрлар (монографиялар, мақолалар, кўплаб лойиҳалар ҳисоботлари ва бошқалар) чоп этилганига асосланади. Сўнгги 25 йил ичида бир неча ўнлаб дала экспедициялари амалга оширилди, аммо “ҳудудни тиклаш” ҳақида аниқ, тизимлаштирилган тасаввур ҳали ҳам мавжуд эмас.

Ғарбий Орол

Орол денгизи зонасидаги экотизимлар ва уларнинг биологик хилма-хиллиги ҳамон таназзулга юз тутмоқда. Шу билан бирга, Оролбўйида вазиятни реал вақт режимида мониторинг қилишнинг ягона тизими мавжуд эмас — фақат алоҳида объектлар бўйича алоҳида, парчаланган кузатишлар, шунингдек, вазиятни масофавий усуллар (натижалар аниқлиги идеалдан йироқ) асосида таҳлил қилишга уринишлар мавжуд.

Орол денгизи ҳавзасидаги давлатларнинг юзлаб миллий ташкилотлари минтақавий ва халқаро ташкилотлар билан биргаликда кўплаб лойиҳаларни амалга оширмоқда, бироқ уларнинг аксарияти соф миллий, тармоқ — ҳудудлар ва мавзуларни ёритиш доираси чекланган. Минтақавий миқёсда бир неча ўнлаб лойиҳалар амалга оширилди (лойиҳани амалга оширишда минтақанинг иккидан ортиқ давлати иштирок этган ҳолда). Шунинг учун ҳам Оролбўйи ва унга туташ ҳудудлардаги реал вазият ҳақида тўлиқ тўлиқ тасаввурга эга эмасмиз.

— Вадим Ильич, Орол фожиасига 65 йилтўлди, дедингиз. Айтинг-чи, денгизнингфожиаси қандай содир бўлган?

— 1960 йилларнинг ўрталарида Орол денгизитез саёзлаша бошлади. Бу дельта кўллари ва денгизқўлтиқларининг йўқ бўлиб кетишига, шунингдек, минтақа экотизимларида туб ўзгаришларга олибкелди.

1969 йилдан 1972 йилгача денгиз сатҳипасайишда давом этар экан, марказий Амударёдельтасида қирғоқ чизиғи сезиларли даражадачекинди. 1992 йилга келиб Ажибой, Мўйноқ, Сарбас ва Жилтирбас кўрфазлари денгиздан узилибқолган алоҳида кўлларга айланди.

Худди шундай ўзгаришлар шимолдаги Сирдарё дельтасида ҳам содир бўлди.

1989 йилда Орол денгизи сув сатҳининг пасайиши ва Берг бўғозининг қуриши туфайли Шимолий ва Жанубга бўлинган. 1990 йилларнинг охирига келиб, Жанубий денгиз жуда шўрланган сув ҳавзасига айланди, шўрлиги 1997 йилда 57 промиллга этди.

1997 йилда Борсакелмас ороли, 2001 йилда эсаВозрождения ороли қуруқликка уланган.

2003 йилда Жанубий денгиз тор Узун-Орол бўғози билан туташган шарқий ва ғарбий қисмларга бўлинган. Бу бўғознинг баландлиги (денгиз сатҳидан 29 м) бўлгани учун сув омборининг икки қисмидаги сув аралашмаган. 2004 йилда Шарқий қисмдан илгари Орол денгизининг кўрфази бўлган Тушибас кичик кўли ажралиб чиқди.

2005 йилда Қозоғистон ҳудудида қурилган Кўкорал тўғони Кичик Орол денгизини Катта денгиздан ажратиб, ниҳоят уларни айириб қўйди.

Чжан Юанмин гапирган режалаштирилган қўшма экспедиция мавзусига қайтадиган бўлсам,биохилма-хиллик мониторинги нафақат Амударё ва Сирдарё дельталарида, балки Орол денгизининг қуриган туби (Оролқум чўли)да ҳам, Устюрт платосида ҳам олиб борилиши керак, деб ҳисоблайман. 

Устюрт платоси ва Сарамиш чўққисининг бетакрор ландшафтлари Ўзбекистон Республикаси Қизил китобига киритилган қушлар ва ҳайвонларнинг кўплаб ноёб турлари учун яшаш жойи бўлиб, ушбу қимматли биохилма-хилликни сақлаб қолиш учун уларнинг мониторинги зарур.

Устюрт платоси ҳам, Оролқум чўли ҳам биологик хилма-хилликка эга бўлган кам ўрганилган ҳудудлардир. Яқинда Жанубий Устюрт қўриқхонасининг ташкил этилиши ушбу ноёб экотизимларни ўрганиш учун янги имкониятлар очмоқда.

Биотани ҳар томонлама ўрганиш ўсимликлар, яйловлар, ов ерлари ва шўр қисқичбақалар яшаш жойлари каби табиий ресурсларни сақлаш ва улардан оқилона фойдаланиш учун муҳим аҳамиятга эга.

Бироқ, минтақада газ қазиб олиш атроф-муҳитга салбий таъсир кўрсатмоқда.Тадқиқотлар биотанинг ҳолатини баҳолашга ва уни сақлаш стратегиясини ишлаб чиқишга ёрдам беради, шу жумладан ўзгарувчан шароитларга чидамли янги турларни киритиш имконияти.

“Оролбўйидаги муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар ва биохилма-хилликнинг асосий ҳудудлари — сув омборлари ва ботқоқ ерлари учун масъул ташкилотларни қўллаб-қувватлаш ва уларни комплекс ўрганишга жалб этиш жуда муҳим”.

Орол денгизининг қуриган тубида жойлашган Борсакелмас қўриқхонаси экологик офат оқибатларини ўрганиш бўйича ноёб “табиий лаборатория” ҳисобланади. ЮНЕСКОнинг Бутунжаҳон биосфера резерватлари тармоғи мақомига қарамай, қўриқхона экотизимларининг ўзгаришининг батафсил таҳлили йўқ.

Қандай ўзгарганини ўрганиш муҳим:

— Орол денгизининг қуриган тубидаги ўсимликларнинг, шу жумладан эндемикларнинг тур таркиби;

— Қизил китобга киритилган камёб ҳайвонларнинг яшаш шароитлари, масалан, жингалак пеликан, жайрон ва қулон.

Бундай маълумотларнинг етишмаслиги биотанинг экстремал шароитларга мослашиш жараёнларини тушунишга тўсқинлик қилади ва ушбу ноёб табиий объектни сақлаш бўйича самарали чоралар ишлаб чиқишга халақит қилади.

— Келажакка назар — Россия Орол денгизи минтақаси экотизимларини барқарорлаштириш муаммоларини ҳал қилишда қандай ёрдам бериши мумкин?

— 2023 йил сентябрь ойида Россия Оролни қутқариш халқаро жамғармасига (МФСА) аъзо мамлакатларга Оролбўйи экологиясини яхшилаш бўйича лойиҳаларни 33 445 000доллар миқдорида молиялаштиришни таклиф қилди.

Таклиф сув хўжалигини юқори технологияли ривожлантириш, сувни тежовчи технологияларни жорий этиш ва МФСАни қўллаб-қувватлашни ўз ичига олган.

Бироқ, МФСА бу таклифга ҳали жавоббермади. Шу муносабат билан Остонада 2024 йилапрель ойида иш бошлаган МФСА Ижроияқўмитаси орқали лойиҳани илгари суришнифаоллаштириш зарур.

Лойиҳа нафақат молиявий ёрдам, балкиМарказий Осиёга 6 та илмий экспедиция, сув хўжалиги мутахассислари учун 5 та малака ошириш курслари ва Россияда 3 та халқаро конференция ташкил этишни ҳам назарда тутади.

Биз томондан, чўзилган ёрдам қўлини рад этиш шунчаки гуноҳдир.