Мультимедиа тақдимотида Савицкийнинг рус авангарди

7 мартдан 7 июнга қадар “Ўзэкспомарказ”да “Савицкийнинг кундаликлари. Эски ва янги” мультимедиа кўргазмаси очилмоқда. Томошабинлар мультимедиа экранларида машҳур рассомларнинг ХХ асрдаги Марказий Осиё тарихи ва ҳаётини акс эттирган расмларини кўришади.

Ташкилотчиларнинг маълум қилишича, кўргазма 5-павильонда соат 10:00 дан 20:00 гача давом этади. Жума — бепул кун, қолган кунларда мактаб ўқувчилари, талабалар ва пенсионерлар учун 50% чегирма мавжуд.

— Кўргазма маданий ҳаётимизда ёрқин саҳифага айланади. Бу мамлакатнинг санъат оламига шўнғишдир, ҳар бир асарнинг ўз тарихи бор. Замонавий технологиялар призмасидан ўтказилган мультимедиа кўргазмаси давр муҳитига чуқурроқ кириб бориш, Ўзбекистондан илҳом олган ижодкорларнинг ғоя ва мотивларини англашга имкон беради, – деди очилишмаросимида кўргазма ташкилотчиси Ўзбекистон Маданият ва санъатни ривожлантириш жамғармаси вакили Рухсора Носирова.

Мультимедиа кўргазмасида томошабинлар ИгорьСавицкий номидаги давлат санъат музейи коллекциясидаги асарларни кўришади. Асарлар нафақат Марказий Осиё анъаналари ва маданиятини акс эттиради, балки минтақа қиёфасини ўзгартирган ХХ аср тарихий воқеаларини ҳам қамраб олади.

— “Савицкий кундаликлари. Эски ва янги” бу экранда маданий диалоглар ва контрастлар намоён бўладиган бадиий қараш лаҳзасидир. Кўргазма томошабинларни вақт ва макон бўйлаб қизиқарли саёҳатга чорлайди, — дея қўшимча қилди Фонд вакили.

Кўргазмада ХХ аср бошларида Туркистон совет рассомларини ҳайратга солгани тушунтирилади. Бу даврда Марказий Осиёда бадиий ифодада ўзгаришлар юз берди. Совет ҳокимиятининг пайдо бўлиши билан санъат мафкура ва тарғибот таъсирида бўлди. Бу маҳаллий анъанавий услубларнинг совет реалистик ва авангард йўналишлари билан уйғунлашувига олиб келди ва минтақа бадиий ифодасида янги уфқларни очди.

Маданий алмашинув ва санъат соҳасидаги академик таълимнинг мавжудлиги таъсирида минтақадан янги авлод рассомлари пайдо бўлди. Улар Европа услубларини сингдириб, ўзининг илдизлари билан алоқани йўқотмадилар, асарларида маҳаллий мавзулар, ландшафтлар ва портретларни фаол гавдалантиришди.

Ўзбекистондан катта таассурот олган рассомлар ўз асарларида замонавий ва анъанавий мотивларни уйғунлаштирган. Уларда кўпинча чойхоналар – одамлар мулоқот қилиш ва янгиликлар алмашиш учун йиғиладиган ижтимоий ҳаёт марказлари тасвирланган. Бозор саҳналари ҳам машҳур эди. Республикага келган ижодкорлар маҳаллий бозорларнинг ранглари, оҳанглари ва муҳитидан илҳом олдилар. Шунингдек, улар маҳаллий халқнинг ўзига хос хусусиятлари, ҳис-туйғулари ва кийимларидан илҳомланган, натижада одамларнинг чуқур шахсий ҳикояларини акс эттирувчи портретлар яратилган.

Рассомлар, албатта, кундалик ҳаёт мавзуларига ҳам мурожаат қилишган. Бу, масалан, Рубен Мазель қаламига мансуб уй ҳаётнинг бир қатор тасвирлари. Унинг Ўрта Осиё гиламлари ва тўқимачилик маҳсулотларига иштиёқи баланд эди. Мазель Марказий Осиёнинг бетакрор маданиятидан шунчалик ҳайратга тушди ва илҳомлантирдики, у бу ерда 9 йил қолишга қарор қилди ва ўзини маҳаллий лаззат ва анъаналарга тўлиқ сингдирди.

Коллектив деҳқончилик ва инфратузилманинг ўсиши билан тасвирий санъатда қишлоқ хўжалиги ва қурилиш саҳналари машҳур бўлди. Тасвирнинг монументаллиги ҳозирги вақтда рассомларнинг асосий стилистик танловидир.

Бу даврда яратилган асарлар реализмнинг бадиий академик анъаналари ва шарқшунослик номи билан машҳур бўлган Шарқнинг романтиклаштирилган тасвирини ўзида мужассам этган.

Бу даврнинг энг ёрқин вакилларидан бири рассом Александр Волков эди. Асли фарғоналик бўлиб, Тошкентга кўчиб ўтган ва у ерда ижод қилган, ўқитувчилик қилган. Унинг асарларида жамоа хўжалиги, халқ таълими, оммавий тадбирлар ва йиғинлар, кенг кўламли совет қурилиши мавзулари ўз аксини топган. Жумладан, унинг асарлари орасида пахта терими, йўл қурилиши, маърифий дастурларга бағишланган туркумлар бор.

Волков меҳнаткаш оммага санъатни тарғиб қилиш учун тажриба ўтказган “Янги Шарқ рассомлари” ижодий гуруҳини тузди. Унинг таркибида рассомлар Усто Мўмин (Александр Николаев), Михаил Курзин, Николай Карахан бор эди.

Рассом Николай Караханнинг оиласи 1900 йилда у туғилгандан сўнг кўп ўтмай Тошкентга кўчиб келган. Тошкентда рассомликдан дарс берган, Ўзбекистон Рассомлар уюшмасида фаол қатнашган, халқ рассоми унвонини олган. Карахан ўз асарларида пролетариат, турли касб эгалари, қурувчилар, деҳқонлар меҳнатини улуғлаган. Табиатнинг бойлигини тасвирлаб, у меҳнаткашлар жисмоний меҳнатининг олийжаноблигини таъкидлади.

Виктор Уфимцев 1934 йилда Ўзбекистонга кўчиб ўтгунга қадар Ўрта Осиёга бир неча бор ташриф буюрган. У бутун минтақа бўйлаб кўп саёҳат қилди. Унинг “Турксиб” номли туркум асарларида Туркистон ва Сибирни боғлайдиган янги темир йўл бўйлаб саёҳат, йўлда учраган одамлар ҳаёти тасвирланган.

Баъзилар ёлғиз эмас, оиласи билан келган. Жумладан, рассом Михаил Курзин 1923 йилда рафиқаси Елена Коровай билан бирга Тошкентга кўчиб ўтди, рафиқаси ҳам рассом эди. “Эски шаҳар”да яшаб, асарлари учун намуна сифатида боғлар, чойхоналар ва кўчаларда учраган оддий одамларни танлади. Елена 17 йил давомида Тошкент ва Самарқандда яшаган. У маҳаллий аҳолининг анъанавий касбларини тасвирлашни яхши кўрарди: ипакчилар, тикувчилар.

Ўрол Тансиқбоев ўз бадиий ижодида европалик фовизм ва примитивизмдан тортиб, социалистик реализмгача бўлган турли услубларга мурожаат қилди.

Савицкий Қорақалпоғистон амалий санъатини йиғишни бошлади. У Толстой экспедициясида ишлаган давридан тўқимачилик, каштачилик, кумуш ва металл заргарлик буюмлари, кулолчилик ва археологик қазишма буюмларини тўплаган. Бу ашёлар Савицкий 1966 йилда Нукусда очган музейнинг асосий коллекциясига айланди. Бадиий коллекциячи сифатида у совет рассомлари Усто Мўмин, Уфимцев, Карахан, Тансиқбоев, Кашина, Коровай ва бошқаларнинг расмларини тўплаган. Тўпламга авангард рассомларининг экспериментал асарлари ва кўпроқ анъанавий жанрдаги, натюрморт, манзара ва портрет асарлари киритилган.

Игорь Виталиевич Савицкий 1915 йил 4 августда Киевда туғилган. Болалигидан расм чизишни яхши кўрган. 1920 йилларнинг бошида Савицкийлар оиласи Москвага кўчиб ўтди. У ерда Игорь рассомлардан шахсий сабоқ олди. 1930 йилларда дастлаб матбаа институти, сўнгра рассомлик билим юртида ўқиган. Урушдан олдин Суриков номидаги Санъат институтига ўқишга кирди. У ерда рассомчиликни ўрганди. Касаллик туфайли фронтга бормадим. 1942 йилда институт билан Самарқандга эвакуация қилинди. Унинг бутун келажак тақдирига таъсир қилган МарказийОсиё билан ана шундай танишди. Бу ҳудудга қизиқиш уни урушдан кейин яна шу ер, бу сафар Қорақалпоғистонга олиб келди. Хоразм археологик-этнографик экспедицияси, кейинроқ Ўзбекистон Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлимида иш бошлади.

Бундан ташқари, Савицкий расм чизиш билан фаол шуғулланган. Қорақалпоғистоннинг ўзига хос табиати ўзига хос ранг-баранглиги билан уни мафтун этди. У табиат манзараларини тинимсиз чизган.

Кўп ўтмай ўзи жиддий қизиққан қорақалпоқ халқининг халқ амалий санъати ва ҳунармандчилиги йўқ бўлиб кетиш арафасида турганини пайқаб қолди. Игорь Виталиевич ушбу санъатнинг иложи борича кўпроқ намуналарини сақлаб қолиш ва сақлаш учун кўп иш қилди.

1966 йил февраль ойида музей очилиши билан Игорь Савицкий ўзини бутунлай музей коллекциясини тўлдиришга бағишлади. Шу вақтдан бошлаб у нафақат машҳур, балки ўша пайтда мутлақо номаълум ва тан олинмаган кўплаб рассомларнинг расмларини тўплашни бошлади. 1984 йилдан бери музей асосчиси номи билан аталади.

Кўргазма куратори, тадқиқотчи ва Гарвард университети докторанти Азиза Изамова саволларимизга жавоб берди.

— Кўргазмада янги ва илгари номаълум бўлган Савицкий музейининг коллекцияси ҳақида томошабинлар нимани кўради ва эшитади?

— Кўргазмада И.Савицкий номидаги Давлат санъат музейининг пайдо бўлиши ва аҳамияти тўғрисида тўлиқ тасаввур — коллекционернинг таржимаи ҳоли, қизиқишлари, чуқур билими ва ўлкага бўлган муҳаббатини намойиш қилишни ният қилганмиз.

Кўргазма Игорь Виталиевичнинг шахсий тарихи ва Совет Иттифоқининг турли бурчакларидан Ўрта Осиёга келган рассомларнинг ҳикоялари қанчалик чамбарчас боғлиқлиги ҳақида тасаввур беради. Биз учун одамлар ва замонлар ўртасидаги боғлиқликни кўрсатиш жуда муҳим эди, чунки Савицкий рассомликнинг эски ва янги санъат мактабларига қизиқди. Томошабинлар буларнинг барчасини мултимедиа кўргазмасида кўришлари мумкин бўлади.

— Савицкийнинг рус авангард коллекциясининг қадри нимада, нима учун Нукус россиялик сайёҳлар ва тадқиқотчиларни жалб қилувчи марказга айланди?

— Нукус шаҳрида жойлашган Савицкий коллекцияси рус авангардининг дунёдаги энг муҳим ва ноёб коллекцияларидан бири, шунингдек, Қорақалпоғистон тасвирий ва безак санъати асарлари ҳамда минтақадаги археологик топилмаларни ифодалайди. Ушбу тўплам бир неча сабабларга кўра катта аҳамиятга эга:

— Музей коллекциясида 100 мингдан ортиқ ашёлар, жумладан Игорь Савицкий туфайли сақланиб қолган авангард дурдоналари мавжуд. Бу санъат асарларининг кўпчилиги Нукусда тўпланиб сақланмагунча йўқолган ёки йўқ қилинган деб ҳисобланган.

— Тўплам экспериментал ва инновацион ёндашувларни ўзида акс эттирган ҳолда ўша давр ижодкорларининг жадал ижодий ўсиб бораётганидан далолат беради.

— Илмий аҳамияти жиҳатидан тўплам бутун дунёдан тадқиқотчилар ва санъат ихлосмандларини ўзига жалб этиб, авангардни ўрганиш ва таҳлил қилиш учун ноёб имконият яратади.

— Бундай мултимедиа кўргазмалари учун материалларни ёшларни қизиқтириши ва уларнинг эътиборини сақлаб қолиш учун тақдим этишнинг хусусиятлари қандай?

— Кўргазма лойиҳамиздан мақсад ёшлар, болалар, катталар ўртасида тасвирий санъат ғоясини оммалаштириш ва ҳали Нукусга бормаганларга авангард дурдоналарини кўриш имкониятини беришдан иборат. Мултимедиа кўргазмасида тақдим этилган ишларни бутун кўргазма давомида кўриш мумкин, асл нусхалари эса кўргазмаларда, реконструкция қилинаётган, фондлар, архивлар ва омборхоналарда намойиш этилиши мумкин.

Таълим миссияси нуқтаи назаридан, замонавий дунёда авангарднинг долзарблигини кўрсатиш биз учун муҳим: маданий мулоқот қандай содир бўлади, кўп миллатли рассомлар бир-бири билан қандай мулоқот қилади ва санъатда умумий йўлларни топади.

— Бу Ўзбекистон маданияти ва санъатини ривожлантириш жамғармасининг аллақачон учинчи мультимедиа кўргазмасидир. Мавжуд тажрибани ҳисобга олган ҳолда, ушбу формат қайси аудитория учун кўпроқ мос келишини ва унинг ижобий ва салбий томонларини аниқлаш мумкинми?

— Кўргазма болалардан тортиб катталаргача кенг омма учун қизиқарли бўлади. Замонавий мултимедиа формати туфайли у Савицкий номидаги давлат санъат музейи коллекциясидаги авангард ва дурдона асарлар билан биринчи бўлиб танишадиган ёш авлод учун ҳам, тимсоли билан таниш бўлган катта авлод учун ҳам мос келади. музей коллекциясидан асарлар. Кўргазма уч тилда: ўзбек, инглиз ва рус тилларида намойиш этилади.