Исроил ва Фаластин: можаронинг тарихи, сабаблари ва мумкин бўлган оқибатлари

Исроил ва Фаластин ўртасидаги можаро кўп қиррали ва қарама-қаршиликли ҳикоя бўлиб, бутун XX асрни қамраб олган ва XXI асргача давом этади, деб Россия нашри муаммони таҳлил қилади. Унинг илдизлари узоқ ўтмишга бориб тақалади, аммо унинг замонавийнамоён бўлиши Исроилнинг шаклланишига ва кейингисиёсий тўқнашувларга олиб келган тарихий воқеалар билан чамбарчас боғлиқ. PLOV.PRESS материалниқисқартирди ва қайта ишлади.

Зиддиятнинг тарихий илдизи

Замонавий Исроил ва Фаластин ҳудуди қадим замонлардан бери кўплаб можаролар ва сулолавий урушларга саҳна бўлган. Тарихий воқеалар, жумладан Рим истилоси ва араб босқинлари маданиятлар, динлар ва этник гуруҳларда ўзгаришларга олиб келди.

XIX аср охирида Европада антисемитизм фонидасионистик ҳаракат кучайди. Сионистлар Исроилнингтарихий заминида яҳудийлар учун миллий уй яратишгаҳаракат қилишди. Бу ҳижратни ўз ерлари вакелажагига таҳдид деб билган араб аҳолисини хавотирга солди.

© Public domain/Frank Scherschel

Ҳаганаҳ пароходи “Исход-1947” — яҳудийларнинг Фаластинга ноқонуний иммиграциясининг рамзи

Биринчи жаҳон урушидан кейин, 1922 йилдаМиллатлар Лигаси Фаластинни Британия мандатисифатида тан олди. Британия сионистларгаяҳудийларнинг миллий уйини яратиш ҳақидаги ваъдалар ва арабларга ўз тақдирини ўзи белгилашҳақидаги ваъдалар ўртасида мувозанатни сақлашга ҳаракат қилди. Бу икки аҳоли гуруҳи ўртасида низоларучун замин яратди.

Фаластиннинг бўлиниши ва мустақиллик уруши

1947 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Фаластинни икки давлатга: яҳудий ва араб давлатларига бўлиш тўғрисида резолюция қабул қилди. Бу резолюция араб давлатларининг, шунингдек, Фаластиндаги араб аҳолисининг норозилигига учради, бу эса Исроилнинг мустақиллик урушига олиб келди.

Мустақиллик уруши (1948–1949) Исроилнинг ғалабаси ва яҳудий давлатининг ташкил топиши билан якунланди. 700 мингга яқин фаластинлик қочқинга айланди, уй-жой ва ерларидан айрилди. Бу уруш замонавий Исроил-Фаластин можаросининг асосига айланди.

Исроил 1967 йилги Олти кунлик урушда ғалаба қозониб, Синай яримороли, Голан тепаликлари, Ғарбий Соҳил ва Шарқий Қуддусни босиб олди. Бууруш Исроил ҳудудини кенгайтириш ва Фаластинерларини Исроил назорати остига олиш орқали можарони янада кучайтирди.

1973 йилда Миср ва Сурия Олти кунлик урушда ғалаба қозонган ҳудудларни қайтариб олиш учун муваффақиятсиз уринишди. Бу уруш Исроил жамиятида заифлик ҳиссини ва барча босиб олинган ерларни назорат қилиш зарурлигини кучайтирди.

Исроил ишғолига жавобан, фаластинликлар биринчи интифадни (1987–1993) бошлаб, норозилик намойишлари, бойкотлар, иш ташлашлар ва фуқаролик итоатсизлигини ўз ичига олган қуролсиз қаршиликдан фойдаланган ҳолда қўзғолонни бошладилар.

1967 йилда Исроилнинг Шарқий Қуддусни эгаллаб олиши можаронинг асосий омили бўлган. Исроил Қуддусни ўзининг ягона ва бўлинмас пойтахти деб эълон қилди, уни халқаро ҳамжамият, жумладан, аксарият араб давлатлари ҳам тан олмайди.

1993 йилда Исроил ва Фаластин Озодлик ТашкилотиҒарбий Соҳил ва Ғазо секторида Фаластин давлатинияратишни кўзда тутувчи Осло келишувини имзолади. Бу келишувлар тинчлик ва ярашувга умид уйғотди, аммо улар ҳеч қачон тўлиқ амалга оширилмади.

Иккинчи интифада (2000–2005) Осло келишувларининг барбод бўлиши, тинчликнинг амалга оширилмаслиги ва Исроил ишғолининг давом этишига жавоб бўлди. Ва бу ҳар икки томондан катта талофатларга олиб келган террористик ҳаракатлардан фойдаланган ҳолда содир бўлди.

Ғазо–Исроил зиддияти (2008, 2012, 2014, 2021)

2007 йилда Ғазо секторида кўплаб давлатлар томонидан террорчи ташкилот деб топилган исломий қаршилик ҳаракати Хамас ҳокимият тепасига келди. Ҳамас Исроилга ракета ҳужумларини уюштирмоқда, Исроил эса ҳаво ҳужумлари ва қуруқликдаги амалиётлар билан жавоб беради. Бу тўқнашувлар ҳар икки томоннинг катта талофатларига олиб келди ва можарони янада кучайтирди.

Замонавий зиддиятнинг сабаблари

Ер можароси можаронинг асосий сабабидир. Фаластинликлар Ғарбий Соҳил, Ғазо сектори ваШарқий Қуддусда мустақиллик талаб қилмоқда. Исроил бу ерлардан воз кечишни истамайди ва улардаўз мавқеини мустаҳкамламоқда.

Исроилликлар ва фаластинликлар ўртасидаги диний ва тарихий тафовутлар тинчликка қўшимча тўсиқлар келтириб чиқаради. Ҳар икки томон ҳам бу ерга ҳаққи бор, деб ҳисоблайди, ўтмиш ва келажак ҳақида турлича фикрда.

Минтақадаги сиёсий ва иқтисодий беқарорлик зиддиятни янада кучайтирмоқда. Фаластиндабирдамлик ва барқарорлик йўқ, бу тинчликмузокараларини қийинлаштиради.

Можаро бошқа мамлакатларга таъсир қилади ва аксэтади. Араб давлатлари Фаластинни, Исроил эса АҚШва бошқа давлатлардан ёрдам олади. Ташқи таъсирлар вазиятни мураккаблаштиради ва тинчликкаэришишни қийинлаштиради.

ФОТО

Можаронинг тахминий оқибатлари

Можаронинг давом этиши зўравонликларнинг кучайишига ва ҳар икки томонда қурбонлар бўлишига олиб келиши мумкин.

Можаро бутун минтақа барқарорлигига таҳдид солмоқда. Араб давлатлари ва Исроил ўртасида янгиурушлар ва можароларга олиб келиши мумкин.

Можаро Фаластинда гуманитар инқирозга олиб келади. Миллионлаб фаластинликлар қашшоқликда яшайди ватаълим, соғлиқни сақлаш ва бошқа муҳим хизматлардан фойдалана олмайди.

Можаро Исроил ва араб давлатлари ўртасидагимуносабатларни ёмонлаштирмоқда. Бу хавфсизлик ваиқтисодий ҳамкорликни қийинлаштиради.

Можаро минтақада терроризмнинг кучайишига олибкелиши мумкин. ХАМАС каби террорчиликташкилотлари можародан мақсадларига эришиш учунфойдаланади.

Фото: TASS/EPA/HAITHAM IMAD

Зиддиятни ҳал қилиш йўли

Кеча, 16 сентябрь куни Россия Ташқи ишлар вазирлиги раҳбари матбуот анжуманида сўзга чиқиб, Ғазодаги можаро энг муҳим халқаро муаммо эканлигини ва БМТ Хавфсизлик Кенгашининг зудлик билан эътиборини қаратишини талаб қилишини таъкидлади.

“Бу мавзуни Хавфсизлик Кенгашида эътибордан четда қолдириб бўлмайди, чунки бу ҳақиқатан ҳам бугунги куннинг асосий халқаро муаммосидир. Ким ниманидир бошқача кўрсатишга уринмасин”, — дедиСергей Лавров.

Вазир минтақадаги ҳалокатли вазиятдан чуқур хавотир билдирди ва зудлик билан ўт очишни тўхтатишга, шунингдек, Ғазо секторига инсонпарварлик ёрдами етиб боришини таъминлашга чақирди.

Лавров, шунингдек, можарони тезроқ ҳал қилишга чақириб, уни “музлатиб” қолдиришга уринишларни қоралади. У БМТ Хавфсизлик Кенгашининг Фаластин давлатини яратиш тўғрисидаги резолюциясини амалга оширишни талаб қилмоқда, унинг фикрича, бу минтақада тинчликка эришиш йўлидаги асосий қадамдир.

Россия ҳар доим Исроилнинг Ғазодаги қуролли можарога барҳам беришга қаратилган БМТ резолюцияларини менсимасликка уринишлариданхавотир билдирган.

Кеча, шунингдек, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг (БМТ) босиб олинган Фаластин ҳудудидаги инсон ҳуқуқлари бўйича махсус маърузачиси Франческа Албанезе Ғазо секторида содир бўлаётган воқеалар Исроил томонидан назорат остидаги геноцид эканлигини айтди.

Халқаро ҳамжамиятнинг аксарияти можарони ҳал қилишнинг ягона йўли Исроил ва Фаластин ўртасидагитинчлик музокаралари, натижада Ғарбий Соҳил, Ғазо сектори ва Шарқий Қуддусда мустақил Фаластиндавлатини яратиш бўйича икки томонлама келишувгаэришилади, деб ҳисоблайди.

Музокаралар ҳудудий низони ҳал қилишга, жумладан, Исроил ва Фаластин ўртасидаги чегараларни белгилашга қаратилган бўлиши керак.

Ҳар икки томон ўз ҳудудлари хавфсизлигинитаъминлаши ва зўравонликни тўхтатиши керак. Фаластиндаги иқтисодий тараққиёт фаластинликларҳаётини яхшилаш ва тинчлик учун шароит яратиш учунмуҳим аҳамиятга эга.

Исроил ва Фаластин ўртасидаги можаро ҳар томонлама ечимни талаб қилувчи мураккаб ва зиддиятли масала. Минтақада тинчлик ва барқарорлик фақат икки томон ўртасида тинч музокаралар ва муросага эришиш орқали мумкин.

Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев 2024 йил июнь ойида Озарбайжоннинг Шуша шаҳрида бўлиб ўтган Туркий Давлатлар Ташкилотининг (ТДТ) норасмий саммитида сўзлаган нутқида ушбу ҳарбий можарога нисбатан мамлакат позициясини алоҳида таъкидлади:

“Ғазо секторида 9 ойдан бери давом этган қонли уруш оқибатлари бизни чуқур қайғуга солди. 40 мингга яқин аҳолининг, айниқса аёллар ва болаларнинг ўлимига олиб келган тўқнашувларни ҳеч нарса оқлай олмайди. Биз зўравонлик ҳаракатларини зудлик билан тўхтатишга ва зудлик билан тинчлик жараёнини бошлашга чақирамиз, Яқин Шарқда стратегик барқарорлик ва тинчликни таъминлашнинг асосий шарти мустақил ва эркин Фаластин давлатини яратишдир”.

Бир ойдан сўнг Ўзбекистон раҳбари ТДТ саммитида Ғазо секторидаги зўравонликларни зудлик билан тўхтатиш ва тинчлик жараёнини зудлик билан бошлашга чақирди. Унинг таъкидлашича, "Яқин Шарқда стратегик барқарорлик ва тинчликни таъминлашнинг асосий шарти мустақил ва эркин Фаластин давлатини яратишдир”.