Подпишитесь
на наш Telegram канал
Тошкент политехника музейи Ўзбекистон пойтахтидаги энг муҳити яхши музейи ҳисобланади. Унга ташриф буюрувчилар нафақат автомобилларнинг пайдо бўлиш тарихи билан танишиш, балки маҳаллий автомобиль саноатининг ривожланишини ўз кўзлари билан кўриш имкониятига эга. Шунингдек, ўнлаб қизиқарли тажрибаларни ўтказиш имкони бор.
Музейнинг биринчи қаватида жаҳон автомобилсозлик саноатининг экспонатлари аравалардан тортиб “Москвич-400”, ГАЗ-13 “Чайка”, “Фольксваген Жук” каби нодир автомобилларгача намойиш этилган. Шунингдек, ташриф буюрувчилар маҳаллий автомобиль саноатининг таниқли намуналарини кўришлари мумкин: Daewoo Damas, Nexia, Tico, Daewoo Matiz ва Chevrolet Cobalt.
Иккинчи қаватда, Интерфаол амалиёт бўлимида ёш ташриф буюрувчилар томонидан физика қонунларини таништириш ва қизиқарли тарзда тушунишга қаратилган кўплаб кўргазма-аттракционлар мавжуд.
Ойнали расм. Ойнага қараганингизда чизишингиз мумкинлигини кўринг. Курсига ўтиринг ва қоғозга бирор нарса чизинг. Мия бизнинг сезгиларимиздан маълумот олади ва аниқ буйруқлар беради, шу сабабли зўриқишсиз чизамиз. Энди вазифани мураккаблаштирамиз – кўзгуда олдинга қараб, худди шу расмни такрорлашга ҳаракат қилинг. Ўзгартирилган маълумотни олган мия қўлларга одатий буйруқлар беради, лекин расм олдингидек чиқмайди. Мия ҳаракатларни таҳлил қила бошлайди ва бир мунча вақт ўтгач, ўзгартирилган буйруқ беради. Агар машқлар мунтазам бўлса, унда ойна орқали чизиш ва тўғридан-тўғри чизиш тезлиги тахминан бир хил бўлади.
Ойнали лабиринт. Лабиринт ичига кириб, чиқиш йўлини топишга ҳаракат қилинг. Лабиринтдан ўтиш учун қанча вақт кетишини текширинг. Лабиринтнинг деворлари ичкаридан нометалл билан қопланган ва ичкарига кирганида ташриф буюрувчи кўзгуларда кўплаб ўтиш жойларининг аксини кузатади. Сизнинг кўп сонли фикрларингиз ва ўзгарувчан маконингиз ҳатто мукаммал мувофиқлаштириш билан мураккаб кузатувчини ҳам аралаштириб юборади. Агар бир вақтнинг ўзида бир нечта одам лабиринтда адашиб қолса, акс эттириш одамлар гавжум жойда бўлиш эффектини яратади. Кўргазма ёпиқ нометалл тизими ичидаги бир нечта акс эттиришни намойиш этади ва калейдоскопнинг катталаштирилган моделидир.
Бернулли тенгламаси. Пуфакка ҳаво оқимини йўналтиринг. Кўрамиз, тўп тушмайди, ҳаво оқими уни доимо баландликда ушлаб туради. Тўпни саватга тегиши учун йўналтиришга ҳаракат қилинг. Нима учун ҳаракатланувчи суюқликлар ёки газлар оқими яқинида жойлашган жисмлар ўзига тортилади? Баъзида бу диққатга сазовор жой хавфсизлик хавфини келтириб чиқариши мумкин. Масалан, Сапсан тезюрар поезди (соатига 200 км дан ортиқ) ҳаракатланаётганда, платформалардаги одамларнинг поезд остига тушиши хавфи мавжуд. Бернулли оқим тезлиги қанчалик юқори бўлса, унинг босими шунчалик паст бўлишини исботлади. Бунинг ёрдамида қушлар ва самолётлар уча олади. Уларнинг қанот қисми деярли бир хил – қанотнинг мураккаб шакли туфайли унинг атрофида юқоридан ва пастдан оқаётган ҳаво оқимлари ўртасида фарқ ҳосил бўлиб, бу тананинг юқорига кўтарилишига имкон беради. Бу кўтариш кучидир.
Мантиқни синаб кўриш учун стенд. Шарчаларнинг ҳаракати тезлашиши учун сиз рейкалларни тақсимлашингиз керак. Рейкаларнинг ўрнини тўғри ҳисоблаш керак, бунда тўп бир рельсдан иккинчисига ўтиб, тезлигини аста-секин оширади. Рейкаларни тўғри тартибга солишнинг 15 та усули мавжуд, барчаси инсоннинг тасаввурига боғлиқ.
Квадрат ғилдиракли велосипед. Квадрат ғилдиракли воситани мина оласизми? Велосипедга ўтириб, махсус йўлакда юришга ҳаракат қилинг. Мана, тўртбурчак ғилдиракли велосипед, биз эса думалоқ ғилдиракларга ўрганиб қолганмиз. Квадрат ғилдиракларга миниш учун сизга махсус эгри йўл керак.
Ток генератори. Велосипед генераторига ўтиринг. Педални айлантириш орқали механик энергия ишлаб чиқарасиз, у электр энергиясига айланади. Секин-аста тезликни оширишга ҳаракат қилинг. Велосипед генераторининг педалларини айлантира бошлаганимизда, магнитни айланиш ҳаракатига ўрнатамиз. Айланиш ўқи бўйлаб магнит атрофида ғалтак жойлашган. Ғалтак орқали ўтадиган магнит оқим ўзгара бошлайди. Ғалтакда электр токи ҳосил бўлади. Шундай қилиб, механик иш электромагнит энергияга айланади. Бу ҳодиса ҳаётда кенг қўлланилади. Масалан, барча ГЭСлар бир хил принцип асосида ишлайди. Дарёдаги сув оқими фақат педалли оёқларимизнинг ролини ўйнайди.
Ўтказувчанлик. Ўйин сизнинг ҳаракатларингиз қандай мувофиқлаштирилганлигини текширишга имкон беради. Учли таёқни олинг, уни электр токи ўтадиган найчага келтиринг. Сизнинг мақсадингиз найчани таёқ билан уриш эмас. Эҳтиёткорлик билан бу таёқчани иложи борича найчага яқинроқ ўтказинг. Агар сиз тасодифан унга тегиб қўйсангиз, у ҳолда бу контакт ўрнатилади ва юқоридаги столда таёқча электр тармоғига уланган найчага неча марта тегиб кетганини кўрсатадиган рақам пайдо бўлади.
Михли курси. Михли курсига ўтириб, ўзингизни йога машқларини бажараётгандек ҳис этинг. Унга ўтириб, йога қандай ҳисларни бошдан кечиртиришини билиб олишингиз мумкин. Нега битта михда ўтириш оғриқли, лекин кўплаб михли курсига ўтирилса умуман оғримайди? Чунки михлар кўп бўлса, танамизнинг вазни тенг тақсимланади. Кўп михда ўтириш учун йога билан шуғулланиш шарт эмас. Бу ерда физика қонуни қўлланилади – қўллаб-қувватлаш майдони қанчалик катта бўлса, ушбу ҳудуднинг бирлигига камроқ оғирлик тушади.
Марказдан қочувчи куч. Тепкини озгина босинг, сўнг эса қаттиқроқ босинг – шарчаларнинг ҳаракатини солиштиринг. Барабан секин ҳаракат қилганда, шарчалар конуснинг пастки қисмида, унинг марказидан унчалик узоқ бўлмаган жойда айланади. Биз барабанни қанчалик кўп айлантирсак, айлана йўл бўйлаб ҳаракатланадиган жисмлар марказдан узоқроқ айланади ва ҳатто вертикал деворга кўтарилади. Марказдан қочма куч қонунларига кўра, цирк аренасидаги вертикал девор бўйлаб мотоцикл пойгаси асосланади. Айланма ҳаракат барабан деворлари каби жойлаштирилган. Мотоциклчилар биринчи навбатда ерда, ўртада тезлашадилар, кейин тез ва тезроқ айлана оладилар, ҳар гал кўпроқ қиялашишади. Сўнг улар девор бўйлаб, ҳавода горизонталь ётган кўринишда айланишади.
Архимед дастаги. Дастакка энг яқин арқонни тортиб кўринг. Энди эса – охирги арқон учун. Қандай натижаларга эришдингиз. Инсон кучи чекланган. Бироқ, ҳатто қадим замонларда ҳам одамлар инсон кучини оширадиган асбобларни яратишга муваффақ бўлишди. Улар оддий механизмлар деб аталди. Улардан бири Архимед дастагидир. Унинг ишлаш принципи ушбу қурилмада кузатилиши мумкин. Арқонни тортиб, тошни кўтаринг. Арқон тошдан қанчалик узоқ бўлса, шунчалик кам ҳаракат қилиш керак. Тутқичнинг таянч нуқтаси ва иккита қўли бор. Учларида оғирликлари бўлган тутқич мувозанатда бўлиши учун қўлнинг мос келадиган қўлларининг узунлигига кўпайтириладиган кучлар тенг бўлиши керак. Шундай қилиб, елка қанчалик катта бўлса (арқон қанча узун бўлса), тошни кўтариш учун камроқ ҳаракат талаб этилади. Шунинг учун, биз кучда қанча марта ғалаба қозонсак, масофада бир хил миқдорда йўқотамиз. Бир пайтлар: “Менга таянч жой беринг, мен дунёни айлантираман” деган Архимед томонидан кашф қилинган қонун шундай.
O'zbekistondagi eng so'nggi yangiliklar
smartfoningizda