Сурхондарё — тарихий топилмалар хазинаси

Ўзбекистоннинг Сурхондарё вилояти ўзининг қадимийлиги ва табиати билан ноёбдир. PLOV.PRESS журналисти Ўзбекистон Республикаси Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги томонидан ташкил этилган пресс-тур доирасида Сурхондарёнинг диққатга сазовор жойларини зиёрат қилишга муваффақ бўлди. Оммавий ахборот воситалари вакиллари ушбу учрашувга тайёргарлик кўраётган гидлар ва бошқа мутахассисларнинг сўзларидан вилоятнинг ўзига хослигини билиб олдилар.

Журналистлар Ўзбекистоннинг жанубий чегарадош минтақасидаги қўриқланадиган ҳудудлар ва қадимий археологик ва меъморий ёдгорликларни кўрди. Сафардан олинган таассуротлар ёрқинлигича қолди.

Агар ушбу саёҳат тажрибасидан келиб чиқиб логистика ҳақида гапирадиган бўлсак, у ҳолда Тошкентдан Термизга поездда бориш мумкин, бу эса 14 соат давом этади. Кечқурун купега ўтирдик, эрталаб етиб келдик ва саёҳат тунда тез ўтади. Автомобиль билан у ерга 8–10 соатда боришмумкин. 50 дақиқада самолётда Тошкентга қайтиб келдик. Сурхондарё жанубий вилоят бўлгани учун ҳаво Тошкентга қараганда иссиқроқ, вилоят чангли, шамолли, иқлими қуруқ.

Туризм вазирлиги Сурхондарё ҳудудий бошқармасидан маълум қилишларича, бугунги кунда Сурхондарё вилоятида 60 та меҳмонхона (2489 ўринли) фойдаланишга топширилган. 2018–2023 йиллар давомида 14 та ётоқхона ташкил этилди. Вилоятда 132 та оилавий меҳмон уйи (115 ўринли) мавжуд.

Термиз қизғин ҳаёт кечаётган, турли миллат вакиллари яшайдиган шаҳардир. Аҳолиси самимий ва очиқ. Миллий таомлар асосан гўштдан иборат бўлиб, маҳаллий сут маҳсулотлари алоҳида эътиборга лойиқдир. Ва, албатта, Термиз яқинидаги ноёб қадимий обидалар тарихий топилмалар хазинаси ҳисобланади.

Фаёзтепа буддавий ибодатхонаси ҳозирги Термиз шаҳридан 7 км узоқликда жойлашган. Милодий I асрда Буддизм Ҳиндистон орқали бу ҳудудларга кириб боради, у эрдан Хитой ва Японияга тарқалади. Милодий олдинги I асрга оид Фаёзтепа мажмуасига кираверишда бизни хушмуомала қоровул кутиб олиб, қадимда бу ерда буддпарастларнинг ибодатхонаси бўлганлиги, бугун эса Жануби-Шарқий Осиё ва Ҳиндистондан буддавий зиёратчилар келишиниайтди. 

Ибодатхонада бир вақтлар роҳиблар яшаган бўлиб, бу ерда иш хоналари, ётоқхона ва овқат хонаси мавжуд. Бу ердан топилган топилмалар МарказийОсиё жанубидаги буддизм даврини ўрганишда катта аҳамиятга эга. Бу жойни қазиш жараёнида Будда ҳайкалининг оёғи топилган, у ҳозир Термиздаги археология музейида сақланмоқда. Араб босқини пайтида бу ҳудуддаги Будда ҳайкаллари вайрон қилинган.

Бизга айтишларича, археологлар қазишмаларни тугатиб, бу жойни тарк этмоқчи бўлишганида, биртош топишади ва кўтаришганида унга Будданинг икки роҳиб билан ҳаётидан тасвирлар ўйилганини кўришади. Бу тош ҳозир ҳам музейда.

Қоратепа буддистлар ибодатхонаси Фаёзтепадан 1 км узоқликда жойлашган. У ерда падмасануслубидаги бошсиз Будданинг ҳайкали топилган. Шунингдек, бу ерда юнонча соч турмакли, кушон кўзли ва ҳинд мўйловли одам ҳайкалининг боши топилган. Ушбу экспонатларни музейда ҳам кўриш мумкин.

Қадимда бу жойларда ҳар бири ўз маданияти ва динига эга бўлган кўплаб халқлар яшаган. Тарихчилар қоннинг аралашиши, турли маданият ва динларнинг бирлашиши ҳақида гапиришади. Қоратепада олиб борилган археологик қазишмалар давомида жуда катта археологик материаллар олинди. Масалан, тош ва лой-ганч ҳайкалтарошлиги, девор расмлари, қадимги ёзув намуналари, кушон тангалари ва турли ҳунармандчилик буюмлари топилган.

Термиз археология музейида гид бундан 3,5 минг йил аввал Шеробод вилоятида жойлашган илк Жарқўтон шаҳри Сурхондарёда вужудга келгани, Марказий Осиёда илк давлатчилик шундан пайдо бўлгани ҳақида сўз юритди.

Бу манзилгоҳда олиб борилган археологик қазишмаларда бир қанча хумлар (дстали лойдан ясалган идишлар) топилган. Уларда сув ёки донсақлашган. Ушбу қадимий идишлар музейнинг биринчи қаватида жойлашган.

Жарқўтон шаҳарчасида 100 гектар ерда 20 та 3 мингдан ортиқ қабрдан иборат қабристон топилган. Улар археологлар томонидан ўрганилган. Музей экспонат сифатида бронза даврида яшаган 35-40 ёшли аёлнинг қабрини қайта тиклади. Унинг скелети яхши ҳолатда сақланган. Ўшанда марҳумлар ёнбош ҳолатда дафн қилинди, аёллар чап томонига, эркаклар ўнг томон билан, шахсий буюмлари ва таомлар билан бирга қўйилди. Қабрдан аёл қолдиқлари атрофидан бронза ойна, маржон ва пардоз идиш топилган. Жарқўтондаги одамларнинг қабрларидан кўплаб идишлар топилган. Мисол учун, замонавий мевали идишлар милоддан аввалги XV асрдагиданунчалик фарқ қилмайди. Улардан бири шунчалик яхши сақланганки, кўргазма учун қайта тиклаш талаб қилинмаган ҳам.

Сурхондарёда зардуштийлар даврига оид оловибодатхонаси топилган. Шу даврдан бошлаб бизгача кўплаб маросимлар етиб келган, маҳаллий аҳоли уларни бугунги кунгача такрорлаб келади, дейди гид.

Термиз шаҳридан унча узоқ бўлмаган жойда, Амударё соҳилида “Айритом” деган манзилгоҳтопилган. 1932 йилда Амударё сувлари остиданчегарачилар фриз топишади (эрамиздан олдинги I-III асрлар), унда бешта мусиқачи тасвирланган. 1932 йилда археолог Михаил Массон уни Кушонлар санъати бўйича конференцияда қатнашиш учун Ленинградга олиб боради. Номаълум сабабларга кўра, археолог фризни ўша ерда қолдирган. Асл нусхаси Эрмитажда. Термиз археология музейида нусхаси бор.

Гид Термиз уч марта қурилганини айтди. Биринчи шаҳар милоддан аввалги IV-III асрларда қурилган. XIII асрда Чингизхон биринчи Термизни вайрон қилган. XV асрда иккинчи Термиз қурилган, у мудофаа деворлари бўлмаган, гўзал бинолари ва боғлари бўлган катта шаҳар эди. XVIII асрда номаълум сабабларга кўра эпидемия ёки хонлар ўртасидаги урушлар натижасида иккинчи Термиз ҳам вайрон бўлган. XIX асрда император Николай II бу ерларни Бухоро амиридан сотиб олиб, ҳарбий шаҳарча қурдирди. Шаҳарда ҳамма нарса русча услубда эди. Ҳозирги Термизда ҳам бу услубдаги эски уйлар мавжуд.

Археология музейининг очилишида археолог Эдвард Ртвеладзе Ўзбекистоннинг Биринчи Президенти Ислом Каримовга Термиз шаҳрининг тарихи ҳақида гапириб, учинчи Термиз руслар томонидан қурилгани ҳақида гапириб берди. Каримов учинчи Термиз руслар томонидан қурилган бўлса, нега музейда рус маданиятига оид кўргазма йўқ, деди. Рус халқи кундалик ҳаётда қўллаган эски самовар ва ўша даврнинг бошқа идишлари билан стенд пайдо бўлди.

Шунингдек, биз бир нечта қизиқарли зиёратгоҳларни зиёрат қилдик.

Султон Саодат (Саодат) меъморий мажмуаси Термиз шаҳридан 3 км шимоли-шарқда жойлашган. Мажмуа Термиз саййидларининг аждодлари қабри ҳисобланади. У бир неча асрлар давомида шаклланган бўлиб, X–XVII асрларга тўғри келади. Бир гуруҳ ёдгорликлар чўзилган ҳовлини ташкил қилган. Мажмуа таркибига айвон типидаги масжид, мақбаралар, бинолар киради. Қабр хоналарида саййидлар қабрларини белгиловчи яхши сувоқли паст қабр тошлари жойлашган.

Термизий мақбараси XI–XII асрларда мутафаккир сўфий Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Абу ат-Термизий қабри устига қад ростлаган. У 80 га яқин асар ёзган, унда руҳ, ўз-ўзини такомиллаштириш ва асосий инстинктларни жиловлаш усуллари, азоб-уқубатларни гуноҳлардан тозалаш ҳақида гапирган. Ат-Термизий авлиёлар ҳақидаги сўфийлик ғояларини биринчилардан бўлиб назарий асослаб берган.

VI–XI асрларда сўфийлар хобгоҳи Қирқ-Қиз (Қирқ қиз) пайдо бўлган. Бу ерда Сомонийлар сулоласиасосчисининг қалъаси ҳам бўлган. Афсонага кўра, малика Гулсум ва унинг 40 нафар канизаги душман қабилаларининг ҳужумини қайтарган. Бундай шарқий жангчи аёллар кучли, жасур, жангда эркаклардан қолишмаган. Бу қасрда жангчи қизлар душманлардан яширинган. Ҳозир Қирқ-Қиз қайта тикланмоқда, чунки вақт ўтиши билан лойдан қурилган бинолар вайрон бўлган.

Сурхон қўриқхонасига кираверишда табиатнинг энг гўзал жойлари очилади. Термиздан етиб келишимизга 2 соат вақт кетди. Термиздан кейин бу ер дашт, ўсимликлари кам, кичик дарёларнинг қуриган ўтларига дуч келдик. Тоғ этакларида йўллар тор, баъзи жойларда даралар бор. Қўриқхонанинг ўзини УАЗ-ларда айланиб чиқдик, бу юк ва йўловчи транспорт воситаси бу ҳудудбўйлаб ҳаракатланиш қобилиятини оширди.

Биз етиб келган қўриқхонанинг биринчи зонасида бир неча юз йиллик игнабаргли дарахтлар кўп эди. Қўриқхонанинг яна бир қисмида тошли тоғлар бор, уларда морхўрлар яшайди. Экологияинспекторлар билан биргаликда уларни дурбин орқали кузатдик.

Сайёҳларнинг қўриқхонага кириши тақиқланган, шунинг учун ўсимлик ва ҳайвонот дунёси нисбатан хавфсиз, браконерларнинг камдан-кам ҳужумлари экология инспекторлари томонидан тўхтатилади ва Қизил китобга киритилган ҳайвонларни ўлдирганлик учун жуда қаттиқ жазо белгиланган.

Ўзбекистон Республикаси Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги маълумотларига кўра, Сурхон қўриқхонаси 23406,4 гектар майдонни эгаллайди. Шундан 12109,2 гектар ўрмон билан қопланган. Қўриқхона ҳудуди 7 та участка, 10 та туман ва 14 та участкага бўлинган. Қўриқхонада 807 ўсимлик тури мавжуд бўлиб, улардан 47 тури Ўзбекистон Қизил китобига киритилган. Бундан ташқари, бу ерда сут эмизувчиларнинг 26 тури, қушларнинг 137 тури, судралиб юрувчиларнинг 24 тури, сув ва қуруқлик ҳайвонларининг 2 тури, балиқларнинг 5 тури яшайди. Ҳайвонларнинг умумий сони 194 та бўлиб, улардан 25 таси Ўзбекистон Қизил китобига киритилган. Қўриқхонанинг қўриқланадиган ҳайвонлари орасида 18 тури МСОП Қизил рўйхатига киритилган, жумладан, морхўрлар, бухоро тоғ эчкилари ва бошқа ҳайвонлар.

Қўриқхонада ҳайвон ва қушларнинг камёб турлари, яъни морхўр, бухоро тоғ қўйлари, силовсин, тўнғиз, тулпор, оқбош бургут, қора калхат ва бошқалар яшайди.

Сурхон қўриқхонасининг бой ўсимлик дунёси ҳам давлат муҳофазасида. Қўриқхонада ўсимликларни териш тақиқланади. Хатак ҳудудида 700 дан ортиқ, Шалкан бўлимида 500 дан ортиқ, Қизиломин бўлимида 600 дан ортиқ ўсимлик турлари мавжуд.

Маҳаллий аҳолининг таъкидлашича, воҳанинг тоғ ва тоғ олди текисликларида қадимдан боғдорчилик ривожланган. Асрлар давомида боғбонлар ушбу ҳудудга хос мевали дарахтлар: олма, ўрик, шафтоли, анжир, анор, бодом, ёнғоқ, жида, қора тут, беҳи, узум етиштириш бўйича тажриба тўплашган. Қадимдан тоғ этакларида жойлашган Сурхон воҳасида писта етиштирилган.

Демак, Ўзбекистоннинг жанубий минтақасига саёҳат сайёҳлар учун қизиқарли бўлади. Бу ерда кўриш учун жуда кўп нарса бор. Мақолада қайд этилган маршрутлар ҳақида ўзингизга кераклиларини белгилаб қўйинг.