Ўзбекистонда инклюзив таълим. Бу нима ва нима қилиш керак

2025 йилга бориб Ўзбекистон мактабларнинг камида 51 фоизини инклюзивликка эришишни мақсад қилиб қўйган. Бундан ташқари, болалар учун хавфсиз ва инклюзив таълим муҳитини яратиш республика ривожланишининг устувор йўналишларидан биридир. Ушбу мақсадлар учун 3 йил давомида 600 миллион АҚШ долларидан ортиқ маблағ жалб этилиши режалаштирилган.

Бу вазифа 2020–2025 йилларда инклюзив таълимни ривожлантириш концепцияси доирасида амалга оширилмоқда. Масалан, 2022-ўқув йилида Ўзбекистоннинг барча вилоятларидаги 225 та умумтаълим мактаби имконияти чекланган болалар учун ўз эшикларини очди.

Аввало, биз инклюзив таълим тушунчасига аниқлик киритишимиз керак. “Инклюзивлик”нинг ўзи, хусусиятларидан қатъи назар, мутлақо барча одамларни тўлиқ ижтимоий ҳаётга киритиш жараёнидир.

Шундай қилиб, инклюзив таълим — бу барча болалар умумий таълим тизимига киритилган ўқув жараёни. Бу ерда “барча болалар”, яъни уларнинг жисмоний, ақлий, интеллектуал, маданий, этник, тил ва бошқа хусусиятларидан қатъи назар, аниқ таъкидлаш муҳимдир.

Бу шуни англатадики, болалар ўз яшаш жойларида таълим олиш учун тенг имкониятларга эга. Умумтаълим мактаблари махсус таълим эҳтиёжларини ҳисобга олади ва ўқувчиларга зарур махсус ёрдам кўрсатади. Ва ниҳоят, барча болалар тенгдошлари билан тенг равишда ўрганишлари, ривожланиши, ижтимоийлашиши ва бир-бирига бағрикенгликни ўргатиши мумкин.

Инклюзив таълимда барча болалар, шу жумладан ногиронлар махсус ажратилган гуруҳда эмас, балки бир синфда ўқийдилар. Шуниси эътиборга лойиқки, махсус гуруҳлар ва муассасалар қолаверади, улар тугатилмайди, аммо ота-оналар боласи учун муассасани танлаш ҳуқуқига эга.

Қайсидир маънода, “инклюзив таълим”ни мафкура деб аташ мумкин, чунки концепция барча болалар турли хил таълим эҳтиёжларига эга бўлган шахслар эканлиги ҳақидаги ғояга асосланади. Шунда таълим тизими олдидаги вазифа турли эҳтиёжларни қондириш учун мослашувчанроқ бўлган ўқитиш ва ўрганишга ёндашувни ишлаб чиқишдир.

2020 йилда Ўзбекистонда халқ таълими тизимида инклюзив таълимни ривожлантириш концепцияси қабул қилинган. Биринчи босқичларда у алоҳида мактаблар ва ҳудудларда экспериментал синфларни очишни ўз ичига олди, масалан, алоҳида таълимга муҳтож болалар учун бошланғич асосий тузатиш синфлари ёки 9-синф ўқувчилари учун ихтисослаштирилган гуруҳлар.

Концепцияга мувофиқ, 2021/2022 ўқув йилидан бошлаб ихтисослаштирилган таълим муассасаларида 11 йиллик мажбурий умумий ўрта таълим, ихтисослаштирилган таълим муассасаларининг 10–11-синф ўқувчиларини касбга ўргатиш мақсадида касб-ҳунарга ўргатиш курслари ташкил этилди.

Шунингдек, Республика ўқувчиларни касбга йўналтириш ва психологик-педагогик диагностика марказида “Инклюзив таълим лабораторияси” ташкил этилди. Унинг вазифаларига умумтаълим мактабларида инклюзив таълим учун шарт-шароитлар яратиш, инклюзив таълим сифати ва самарадорлигини аниқлаш мезонларини ишлаб чиқиш, шунингдек, уларнинг амалга оширилишини назорат қилиш киради.

Инклюзив таълимнинг ўзига хос хусусияти шундаки, у ўқув дастурига эмас, балки болаларга қаратилган. Бунга ҳар бир боланинг, шу жумладан ногиронлиги бўлган ва қўшимча ёрдамга муҳтож бўлган болаларнинг эҳтиёжларини қондирадиган педагогика орқали эришилади.

Ўзбекистоннинг янги таълим тизими ўқувчиларга шунчаки академик билимларни сингдириш эмас, балки уларда кундалик ҳаётда ва келажакда зарур бўладиган кўникмаларни шакллантиришга қаратилган. Тизим эркин мулоқот қила оладиган, фикрлайдиган, ҳаётдаги ҳар қандай масала ва муаммоларга ижодий ечим топа оладиган, жамоада ишлай оладиган ёшларни камол топтиришга қаратилган.

Бу “4К” модели (алоқа, ҳамкорлик, танқидий фикрлаш ва ижодкорлик) асосида яратилган янги дарслик дастури билан мустаҳкамланган.

Тизимга инклюзияни ривожлантириш Ўзбекистон Республикаси Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги зиммасига юклатилган. Эндиликда таълим муассасаларида имконияти чекланган инсонлар учун қулай яшаш шароитларини яратиш, шунингдек, махсус кадрлар тайёрлаш вазифаси қўйилди.

Мутахассисларни ишлашни давом эттиришга рағбатлантириш ва янги ўқитувчиларни жалб қилиш муҳимдир. Шундай қилиб, инклюзив таълим синфлари ўқитувчиларига алоҳида иш шароитлари учун ойлик устаматўланади. Синфда алоҳида таълимга муҳтож бўлган битта бола учун —амалдаги иш ҳақининг 10%и.

Ўзбекистонда турли лойиҳалар, жумладан нафақат давлат даражасида амалга оширилмоқда. Бунда “Zamin” жамғармасининг ўрни катта. Масалан, ўтган йили Ўзбекистонда “Инклюзив таълим” лойиҳасини амалга оширишни бошлади. Лойиҳа доирасида инклюзив таълимнинг мавжуд методологиясини таҳлил қилиш бошланди, умумтаълим мактабларида тўсиқларсиз муҳит яратиш бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш учун ЮНИCЕФ ва бошқа кўплаб етакчи хорижий ташкилотларнинг амалиётчи экспертлари жалб қилинди.

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Болалар жамғармаси ЮНИCЕФ Ўзбекистонга инклюзив таълим тизимини яратишда ёрдам кўрсатмоқда. Ҳамкорлик давомида бир қатор муваффақиятларга эришилди, масалан, ЮНИСЕФ Халқ таълими вазирлигининг инклюзив таълимда дефектолог ва психологларнинг роли тўғрисидаги меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлари лойиҳаларини ишлаб чиқишга ҳисса қўшди. Бундан ташқари, ЮНИCЕФ ёрдами инклюзив таълим бўйича 5 йиллик иш режасини таълим секторининг умумий режасига киритишни таъминлади.

Конституцияда давлат томонидан бепул умумий ўрта ва бошланғич касб-ҳунар таълими кафолатланиши белгилаб қўйилган. Махсус таълимга муҳтож болалар учун таълим ташкилотлари инклюзив таълим ва тарбияни таъминлайди.

Давлат томонидан инклюзив таълимни шакллантириш бўйича кўрилаётган чора-тадбирларга қарамай, ишни халқнинг ўзи олиб бориши керак. Жамиятда ногиронларга нисбатан кўплаб стереотиплар мавжуд бўлиб, бу тизим ривожланишига салбий таъсир кўрсатмоқда. Шундай экан, жамият қанчалик бағрикенг бўлса, дастурларни амалга ошириш шунчалик осон бўлади. Ва, энг муҳими, болаларнинг хусусиятларидан қатъи назар, умумий тилни топиш осонроқ бўлади.