Ўзбекистонда ногиронлар учун таълим ва меҳнат соҳасида тенг ҳуқуқ ва имкониятлар қандай таъминланади

Ўзбекистонда 27 мингдан ортиқ эшитиш ва нутқида нуқсони бўлган инсон истиқомат қилади. Уларнинг 7 мингдан ортиғи 16 ёшдан 30 ёшгача бўлган ёшлардир. Улар учун мамлакатда инклюзив муҳит ва тенг ҳуқуқлилик яратиш бўйича турли чора-тадбирлар кўрилмоқда, бироқ ҳаммаси у қадар силлиқ кечмайди.

Бу ҳақда Ўзбекистон Республикаси Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги котибияти раҳбари Шамшод Эргашев “Правда Востока” нашри учун чоп этилган мақоласида батафсил тўхталиб ўтди.

Умумий тенденциялар

Ўзбекистонда инклюзив муҳитни ривожлантириш бўйича айнан қандай ишлар амалга оширилмоқда:

— ижтимоий дастурларни молиялаштириш харажатлари ялпи ички маҳсулотга нисбатан 2 баробар ошди;

— нафақа олувчи кам таъминланган оилаларни қамраб олиш 5 баравар кенгайтирилди;

— ногиронлиги бўлган шахсларга ғамхўрлик қилаётган фуқаролар учун янги турдаги имтиёзлар жорий этилди;

— таълим тизимидаги барча олий ўқув юртлари ва ташкилотлари Ўзбекистон карлар жамияти ва тўртта махсус касб-ҳунар коллежига алоҳида жадвал асосида бириктирилган;

— 2023 йилда Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузурида аҳолининг эҳтиёжманд қатламларини ижтимоий ҳимоя механизмлари билан қамраб олишни кенгайтириш мақсадида Миллий ижтимоий ҳимоя агентлиги ташкил этилди.

Бироқ, ҳали ҳам ҳал қилиниши керак бўлган муайян муаммолар мавжуд. Улар орасида:

— автомобиль йўлларида ногиронларнинг мустақил ҳаракатланиши учун етарли шароит яратмаган;

— сурдо-таржимонларнинг профессионал ҳамроҳлик хизматларини кўрсатиш масалалари ҳал этилмаган;

— камида 20 киши ишлайдиган корхоналарда ногиронлиги бўлган шахслар учун иш ўринларининг камида 3 фоизини банд қилиш тизими самарасиз;

— юқоридаги квотанинг бажарилишини назорат қилишнинг аниқ механизми мавжуд эмас.

Вазирлик вазифалари

Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги, биринчи навбатда, инклюзивлик соҳасида муайян муаммоларни бошдан кечираётган таълим тизими билан боғлиқ. Улардан бири — кадрларнинг кескин танқислиги.

Ташқаридан қараганда сурдо-таржимон давлат хизматларини олишда ҳам, жорий йилдан бошлаб қабул тестларида ҳам таъминланади. Бироқ, мамлакатда сурдо-таржимонлар етарли эмас.

Кадрлар етишмаслиги таълим тизимининг барча бўғинларида сезилмоқда. Жумладан, Ўзбекистондаги 18 та махсус мактаб-интернатда кар-соқовлар ўқитувчиси етишмайди. Бу даргоҳларда эса 4700 нафарга яқин ўғил-қиз таҳсил олади.

Вазирлик олдида турган устувор масалалардан бири бу махсус мактабларда карлар ўқитувчиларининг малакасини ошириш курсларини ташкил этишдир.

Илгари сурдо-таржимон ўқитувчилари кам маош оладиган ишчилар қаторида бўлган бўлса, энди улар оддий муассасалардаги ўқитувчилар билан тенг маош олади.

Муаммони ҳал қилиш мақсадида олий таълимни ушбу йўналишда қамраб олишни кенгайтиришга қарор қилинди. 5 та университетда сурдо таржимонлик йўналиши очилиб, жорий йилда 117 нафар талаба таҳсил олди.

Бу йил Тошкент, Чирчиқ, Қўқон, Жиззах педагогика олий ўқув юртларининг махсус педагогика факультетида ота-онаси ёки яқинлари кар-соқов бўлганлиги сабабли имо-ишора тилини яхши биладиган 77 нафар талаба таҳсил олмоқда. 4 йилдан сўнг улар сурдо таржимон дипломига эга бўлишади.

Магистратурада педагогика, жисмоний тарбия, карпедагогика, математика йўналишлари бўйича 10 дан ортиқ нутқ ва эшитишда нуқсони бўлган шахслар таҳсил олмоқда. Улар танланган йўналишларда илмий изланишлар олиб бориш ниятида.

Яна бир жиддий масала — таълим муассасаларида имконияти чекланган шахслар учун қулай яшаш шароитларини яратиш билан боғлиқ.

Қўшимча квоталар ажратилиши туфайли мамлакат олий ўқув юртларида 11 минг 301 нафар имконияти чекланган талаба таҳсил олмоқда. Улардан 210 нафари эшитиш ва нутқида нуқсони бўлган шахслардир.

Уларнинг қулайлиги учун нима қилинмоқда:

— имтиҳон жараёни эшитиш ва нутқида нуқсони бўлган ўқувчиларнинг имкониятларини ҳисобга олган ҳолда ташкил этилади. Улар ёзма равишда оғзаки имтиҳон топширишади;

— амалиёт қулай жойлашган корхоналарда ўтказилади;

— магистратура ва олий ўқув юртидан кейинги таълимга қабул қилиш учун чет тилини билиш тўғрисидаги сертификат талаби бекор қилинди;

— жорий ўқув йилидан бошлаб имтиҳонларни сурдо-таржимон ёки субтитрлар билан ўтказиш жараёнидан хабардорлик ортиб бормоқда;

— ногиронлиги бўлган шахсларга касб-ҳунар ўргатувчи коллежларда шароит ўрганилди;

— масалан, имконияти чекланган ўқувчиларнинг мустақил ҳаракатланиши учун зарур шароитлар мавжуд эмаслиги аниқланди. Натижада коллежларга лифтлар ўрнатилиб, муҳтожларга ногиронлик аравачалари берилди.

Кейин иш билан таъминлаш ҳам муҳим масала, чунки таълим олгандан сўнг одамлар касбга эга бўлиб, ҳаётда ўз ўрнини топиши керак. 2022 йилда 14,6 минг нафар ногиронлиги бўлган фуқаро иш билан таъминланди.

Бироқ, ҳамма ҳам касб-ҳунар таълими билан қамраб олинмайди, ҳамма ҳам олий маълумотга эга бўла олмайди. Мамлакатда махсус касб-ҳунар мактаблари етарли эмас.

Бу муаммони ҳал этиш мақсадида Миллий ижтимоий ҳимоя агентлиги негизида ногиронлиги бўлган шахслар учун ихтисослаштирилган касб-ҳунар мактаблари ташкил этилди.

Қарор лойиҳаси

Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги эшитиш ва нутқида нуқсони бўлган болаларга чет тилларини ўргатиш, ўқитувчилар малакасини ошириш ва аттестациядан ўтказиш тизимини йўлга қўйиш тўғрисида Вазирлар Маҳкамасининг қарори лойиҳасини ишлаб чиқмоқда.

У нимани ўз ичига олади:

— 6-синфдан бошлаб мактабларда чет (инглиз, немис ва бошқа) тилларни ва имо-ишора тилини ўрганиш;

— ҳар бир ҳудудда биттадан университетда сурдо-таржимонлар тайёрлаш курсларини ташкил этиш;

— ҳар бир олий ўқув юртида имо-ишора тилини ўрганиш бўйича тўгараклар ташкил этиш;

— имконияти чекланган болаларга дарс берадиган ўқитувчиларга малака тоифаси бериш амалиётини жорий этиш;

— Олимпия ва Паралимпия ҳаракатини яхлит тизим сифатида кўриб чиқиш;

— имконияти чекланган спортчилар учун тенг шароит, имконият ва имтиёзлар яратиш;

— Ўзбекистон карлар жамияти ҳузуридаги маданият маркази ходимларининг иш ҳақини умумтаълим мактаблари ўқитувчилари маошига тенглаштириш;

— сурдо-таржимон хизматлари учун ҳақ тўлаш механизмини ишлаб чиқиш;

— сунъий интеллект технологияларидан фойдаланган ҳолда ўзбек имо-ишора тили асосида таржимонлик хизматлари учун иловалар яратиш;

— эшитиш ва нутқида нуқсони бўлган шахсларни иш билан таъминловчи корхона ва ташкилотларга солиқ имтиёзлари ва преференсиялар бериш;

— мактабгача ёшдаги кўзи ожиз ва кар-соқов болалар учун махсус мактаб-интернатларда гуруҳлар ташкил этиш ва уларни махсус қурилмалар ва алоқа воситалари билан таъминлаш.

Шуни унутмаслик керакки, имконияти чекланган болалар, ўсмирлар ва ёшлар жамиятнинг тўла ҳуқуқли фаол аъзоси бўлиб етишиши, меҳнат қилиши ва мамлакат тараққиётига ҳисса қўшиши мумкин ва керак. Бироқ бунинг учун уларнинг билим олиши, касб-ҳунар эгаллаши учун қулай шарт-шароитлар яратиш зарур.

Ўзбекистонда ногиронлиги бўлган фуқаролар учун инклюзив муҳит ниҳоят фаол ривожланмоқда. Мамлакатда ўтказилаётган мавзули тадбирлар бунинг далилидир. Жумладан, жорий йилнинг баҳорида “Инклюзив бизнес-форум” бўлиб ўтди ва унда Ўзбекистон камбағалликни қисқартириш ва бандлик вазири маслаҳатчиси Баҳодир Умурзоқов ногиронлар муаммолари, тизимдаги ўзгаришлар ҳақида батафсил тўхталди.

Сентябрь ойида Инклюзив ва қулай санъатнинг биринчи форуми бўлиб ўтди, унда санъатни ногиронлар учун қандай қилиб янада қулайроқ қилиш муҳокама қилинди.